Bialystok (Białystok)

	Bialystok →
	Fragment meteorytu Białystok ze zbioru Naturhistorisches Museum Wien (fot. Tomasz Jakubowski)
	Spadek
Lokalizacja	Fasty i Knyszyn koło Białegostoku, Polska
Położenie	53°06'N, 23°12'E
Data	5 października 1827 roku, 09:00-10:00 (piątek)
	Charakterystyka
Typ	achondryt, eukryt EUC-pmict (wcześniej był klasyfikowany jako howardyt HOW)
Masa	~4 kg
Liczba okazów	wiele (deszcz meteorytów ?)
	Meteoritical Bulletin Database
	Synonimy →
	wg NHM Cat: Belostok, Bielostok, Fasti, Jaski, Jasli, Jasly, Knaasta, Knasta, Knyszyn, Kuasti-Knasti, Kwasli, Phasti; u Pokrzywnickiego: Bełostok, Jaśki, Jaśly, Jasły; u Partsch (1843) (Knasti-Knasti), Greg (1861), Buchner (1863): Bialistock

Z Wiki.Meteoritica.pl

(Różnice między wersjami)

Skocz do: nawigacji, wyszukiwania

Aktualna wersja na dzień 21:45, 8 wrz 2024

1i

Deszcz achondrytów

Przed południem między godziną 9 i 10 w piątek 5 października 1827 roku (wg kalendarza gregoriańskiego^[2]) we wsi Fasty na zachód od Białegostoku, niebo było pogodne z wyjątkiem gęstej czarnej chmury stojącej w zenicie. To z niej posypały się kamienie. Mieszkańcy usłyszeli potężną eksplozję, po której nastąpiły trzaski, jakby strzelano z karabinów, a potem świst i uderzenia o ziemię. Spadłe czarne kamienie zbierano w miejscach, gdzie wcześniej unosił się pył. W sumie zebrano około 4 kg (ale nie wiadomo ile było okazów)^[3]. Wiele spadających okazów trafiło w błota i rzekę Supraśl. Do dzisiaj zachowało się niewiele tych meteorytów, największe fragmenty znajdują się dziś w zbiorach muzeów w Berlinie i Wiedniu. W Polsce znajduje się zaledwie kilka okruchów o łącznej wadze poniżej 20 g, większość w zbiorach prywatnych. W zbiorach Muzeum Ziemi PAN w Warszawie znajduje się szklana fiolka z okruchami meteorytu o łącznej wadze 3,7 gramów (Pilski 1999 za Wiadomości Muzeum Ziemi, 1939):

(…) „Dopiero tuż przed ostatnią wojną^[4] Towarzystwo Muzeum Ziemi dokonało wymiany z Muzeum Uniwersytetu w Berlinie, uzyskując za 173,9 g meteorytu Łowicz 4 g meteorytu Białystok i 534 g meteorytu Świecie.” (…).

Opis okoliczności spadku wg Jana Wolskiego^[5] (pisownia oryginalna):

(…) Dnia 23 września^[2] 1827 r. (w piątek) między godziną 9 a 10 rano, gdy po większej części mieszkańcy wsi Fastów zajęci byli wybieraniem warzywa w ogrodach, dała się słyszeć wielka eksplozja w powietrzu wcale wypogodzonym i naraz wiele innych powtórzonych jakby wystrzałów karabinowych, co zwróciło uwagę obecnych na ogrodach i w różnych miejscach na polu pracujących ludzi, po czym nastąpił mocny świst połączony z dźwiękiem ciał szybko spadających i silne uderzenia w kilku miejscach o ziemię. Zjawisko to zatrwożyło na czas niejaki wszystkich ludzi, ale po przejściu strachu, kiedy jeden z nich odważył się zbliżyć do miejsca spadku i podjął kamień czarny i ukazał skupionemu ludowi, ten ośmielony rozbiegł się na inne przez podniesiony pył zanotowane miejsca i poznachodził podobne kamienie. Za świadectwem ledwo nie całej wsi mieszkańców, spadło wiele innych kamieni na błota i rzekę Supraśl pod samą wsią płynącą.

Postać zewnętrzna mniej więcej kulista, powierzchnia nierówna, czarna, lśniącą się lawą pokryta, masa wewnętrzna popielata, mocno przepalona, krucha, wejrzenie pumeksu zbitego mająca, kryształami oliwinów i chlorytu przecięta, odłam drobno ziarnisty, nierówny, ciężkość gatunkowa mierna. (…)

Pod koniec swej relacji w Dzienniku Wileńskim z miejsca spadku Wolski pisze (→ pełny tekst relacji):

(…) Wątpliwości nie ulega, że one się przez ogień utworzyły, i że wielka bryła spadła z bardzo znaczney wysokości, (może i z Xsiężyca); dostawszy się zaś do zagęszczoney atmosfery, dla chyżości i tarcia rozpaliła się i pękła. Ztąd powstała pierwsza silna explozya o kilka mil na około słyszana, po czém nastąpiły cząstkowe pękania, podobne do wystrzałów karabinowych, z czego zrobił się huk i szum w powietrzu: że zaś ciepło bardzo wielkie bydź musiało, przeto powierzchnia ich stopiła się i całkowicie lawą się oblała. Wszystko to już stało się w niewielkiey odległości od ziemi: gdyż obecni, przerażeni byli wystrzałami i świstem (podług ich wyrażenia) jakby muzykalnym nad ich głowami: poczém natychmiast kamienie spadać zaczęły. (…)

Na uznanie zasługuje dociekliwość i obeznanie z tematyką! Swoją relację pisał Wolski w 1827 roku, kiedy to jeszcze teorie kosmicznego pochodzenia meteorytów nie były tak rozpowszechnione. Jego hipotetyczny opis zjawiska spadku jest bardzo bliski rzeczywistym procesom.

Białystok to eukryt polimiktyczny (EUC-pmict.), meteoryt kamienny należący do typu achondrytów z grupy HED (wcześniej był klasyfikowany jako howardyt). Meteoryty HED przypominają ziemskie skały magmowe, takie jak bazalt, są jednak jaśniejsze i bardziej kruche od swych ziemskich odpowiedników. Uważa się, że meteoryty takie jak Białystok pochodzą z powierzchni planetoidy Westa, w wyniku zderzeń z innymi asteroidami odłupane fragmenty mogą spadać na Ziemię.

Buchner (1863) zwraca uwagę na podobieństwo meteorytu Białystok do okazów howardytu (sic!) Luotolax^[6] ze spadku w 1813 roku w Finlandii!

Kolekcje

Fragmenty meteorytu Białystok w światowych kolekcjach. Największe zbiory:

zbiór	waga fragmentów (Koblitz MetBase)	uwagi
Kiev, Geol. Mus. Ukraine	110 g	wg Явнель (1986) fragment 110 g
Budapest, Nat. Mus.	101 g
Moscow, Acad. Sci.	89,4 g	fragment ze skorupą o wadze 88,5 g znajduję się w zbiorach Moscow, Vernadsky Inst. Geochem., a nie w Moscow, Acad. Sci.
Tallinn, Geol. Inst. Acad. Sci.	82 g	wg Tiirmaa (1996): 81,4 g fragment ze skorupą i 1 g proszku (est. tolm) (Geoscience collections of Estonia: record); wg Метеоритика (1955, catalogs)‎ fragment 67 g i proszek 1 g
Vienna, Naturhist. Mus.	59,5 g^[7]
Berlin, Mus. Naturk., Humboldt Univ.	49 g	zdjęcia fragmentu na portalu Meteorite Times Magazine; wg Rose (1864) w kolekcji było 5,09 łutów, największy fragment miał 4,86 łuta^[8]; wg Kleina (1889, 1904) w zbiorach było 79 g, a największy fragment miał 72 g
Stockholm, Naturhist. Riksmus.	43,9 g
St. Petersburg, Geol. Faculty, Univ.	34,5 g
Washington, Natl. Mus. Nat. Hist.	16 g	wg katalogu online muzeum największy fragment ma 11,39 g; na stronie znajdują się również zdjęcia płytki cienkiej (thin section) tego rzadkiego meteorytu!
Gifhorn, Bartoschewitz Colln.	11,1 g	fragment ze skorupą (Bartoschewitz catalog)
(…)
Muzeum Mineralogiczne Uniwersytetu w Bonn	–	brak w katalogu Koblitz MetBase; wg katalogu Laspeyres (1894) w kolekcji znajdowały się fragmenty o wadze 4,5 g, pod nazwą Jasly („(4,5 gr) Kleinere und grössere Splitter, zum Theil mit Schmelzrinde. 1894 von Krantz gekauft, der sie von Dorpat mitgebracht hatte.”); fragmenty kupione od Krantza!^[9] w katalogu Rath (1875) z 1875 roku nie ma tego meteorytu w zbiorach bońskich
Warsaw, Muz. Ziemi, Polish Acad. Sci.	3,7 g
Paris, Mus. d'Hist. Nat.	1 g	0,9 g, dar Gustava Rose (Meunier 1898)
Greifswald, Geol. Dept. Univ.	<1 g	oraz dwie płytki cienkie z kolekcji Emila Cohena (Henning 2009)
Calcutta, Mus. Geol. Surv. India	0,6 g	0,59 g (Sen Gupta et al. 1982)
Hamburg, Mus. Min.-Petrogr. Inst.	–	fragment 0,45 g (wg katalogu kolekcji)
Philadelphia, Acad. Nat. Sci.	0,2 g	obecnie fragment ten znajduje się w kolekcji Tomasza Jakubowskiego

Fragmenty meteorytu Białystok w zbiorach byłego ZSRR (Явнель 1986, s. 89):

Kolekcja (Явнель 1986)	obecnie	okazy/fragmenty	opis (nr inw.)	kolekcja (Koblitz MetBase)
АН СССР - колл. Комитета по метеоритам АН СССР (Москва)	Rosja	88,5 g; 0,9 g	обл. инд. экз. и кр.^[10] (№ 18)	Moscow, Acad. Sci.
ЛГМ - Ленинградский горный музей (Ленинград)	Rosja	8,3 g	обл. и кр. (№ 283)	St. Petersburg, Mining Mus.
АН ЭССР - колл. метеоритов Академии наук Эстонской ССР (Таллин)	Estonia	81 g; 1 g	обл. инд. экз. и порошок (№ 50)	Tallinn, Geol. Inst. Acad. Sci.
АН УССР - колл. Центрального музея АН УССР (Киев)	Ukraina	110 g		Kiev, Geol. Mus. Ukraine
ЛГУ - Ленинградский государственный университет (Ленинград)	Rosja	34,5 g	оск. мелкие	St. Petersburg, Geol. Faculty, Univ.

Według Wülfinga (1897) pod koniec XIX wieku w kolekcjach znajdowało się w sumie tylko 627 g fragmentów meteorytu Białystok! Największe kolekcje:

zbiór	waga fragmentów (Wülfing 1897)
Berlin	79 g^[11]
Budapest	101 g
Dorpat	81 g (patrz wyżej)
Kiew	120 g
Petersburg, A.	112 g
Stockholm	49 g
Wien, H.M.	59 g
v. Siemaszko	5 g
Krantz^[9]	7 g

Meteoryt Białystok w zbiorach polskich

Obecnie jedyne fragmenty tego meteorytu w zbiorach instytucjonalnych to szklana fiolka zawierająca ok. 3,7 g okruchów w zbiorach Muzeum Ziemi PAN w Warszawie uzyskanych przed wojną na drodze wymiany z Muzeum w Berlinie (Pilski 1999). Również kilkanaście gramów fragmentów znajduje się w zbiorach prywatnych.

Znajdujemy w literaturze informacje, że dawniej w różnych zbiorach znajdowało się więcej okazów, ale wszystkie one zaginęły.

„Fałszywe” fragmenty meteorytu Białystok?

Kilka lat temu znany dealer meteorytów Robert Evans z USA sprzedawał fragmenty meteorytu Białystok. Kilkoro polskich kolekcjonerów kupiło od niego małe fragmenty, ale ich autentyczność jest kontrowersyjna! W zasadzie, nie ma na rynku fragmentów tego meteorytu, a w światowych zbiorach zachowało się tylko kilkaset gramów z tego spadku. Skąd zatem miał je w swojej ofercie Bob Evans? Nie udało się ustalić. Więc nie można wykluczyć, że dokonał on oszustwa (lub sam padł jego ofiarą?) i pod nazwą Białystok sprzedawał podobny, ale jakiś tańszy i dostępniejszy pustynny eukryt NWAxxx!?

Fragmenty meteorytu Białystok ze zbiorów Muzeum Ziemi PAN w Warszawie

W maju 2016 roku mieliśmy okazję porównać posiadany przez nasz fragment z fragmentami znajdującymi się w zbiorach PAN Muzeum Ziemi w Warszawie. Do zbiorów MZ trafiły one jeszcze przed wojną w drodze wymiany z Muzeum Historii Naturalnej w Berlinie. Poza oględzinami wzrokowymi, zrobiliśmy również wiele zdjęć porównawczych. Nasz fragment to płytka, a meteoryt Białystok w zbiorach MZ to fiolka/pudełko^[12] z wieloma okruchami tego meteorytu. Trudno było porównać „czystą” płytkę z wieloma silnie zapylonymi okruchami! Ale już na pierwszy rzut oka widać, że oba te fragmenty mogą pochodzić z różnych meteorytów!

Czy posiadany przez nas fragment to na pewno meteoryt Białystok? Bez badań mineralogicznych i chemicznych nie można jednoznacznie stwierdzić, ale jest wysoce prawdopodobne, że padliśmy ofiarą oszustwa!

Gabinet Mineralogiczny Uniwersytetu Królewskiego Warszawskiego

Jak podaje Gazeta Korrespondenta Warszawskiego i Zagranicznego z 1828 roku:^[13]

Do Gabinetu Mineralogicznego.
Drogą urzędową nadesłany został odłam Aerolitu spadłego we wsi Fastach w Obwodzie Białostockim.

W cytowanym wykazie jest to dar na rzecz utworzonego przy Uniwersytecie Królewskim Warszawskim Gabinetu Mineralogicznego (w wykazie tym jest również wzmianka o przekazaniu do zbiorów okazu meteorytu Lixna). Zbiory te w części zostały przekazane do Muzeum Wydziału Geologii UW, gdzie znajdują się do dziś. Obecnie w jego wykazie zbiorów nie ma meteorytów Białystok i Lixna!

Towarzystwo Królewskie Przyjaciół Nauk

Jak podaje Pokrzywnicki (1964) do zbiorów Towarzystwa (zwanego również Warszawskie Towarzystwo Królewskie Przyjaciół Nauk) trafił okaz wielkości „kurzego jajka”, dar hrabiego Wincentego Krasińskiego^[14]. Okaz badał chemik Adam M. Kitajewski, dalsze losy okazu nie są znane. Pokrzywnicki podaje, że był to dar na rzecz Towarzystwa, ale w źródle jest tylko o „okazaniu” okazu przed zebranymi.^[15]

Zakład Chemii Uniwersytetu Wileńskiego

Według Pokrzywnickiego (1964) „kamień meteorytyczny” figurujący w inwentarzu Zakładu Chemii Uniwersytetu Wileńskiego mógł być okazem meteorytu Białystok?^[16]

Muzeum Przemysłu i Rolnictwa

Pokrzywnicki (1964) nie wyklucza, że w zbiorach Muzeum Przemysłu i Rolnictwa mógł znajdować się fragment meteorytu Białystok.^[17]

Gimnazjum białostockie

Według Pokrzywnickiego (1956, 1964) okazy meteorytu znajdowały się również w Gimnazjum białostockim.

Jak wynika z relacji Wolskiego (1827), wiele fragmentów meteorytu trafiło w ręce lokalnych urzędników i wojskowych. Po wszystkich tych okazach zapewne ślad zaginął.

Siemaszko (1891, s. 32) w swoim zbiorze miał 5 g fragment bez skorupy (pisownia oryginalna)^[18]:

1827 | 5 Oct. | Jaski, Fasty, Bielostok. Gouv. Grodno.

Безъ коры.

Обыкновенно приводимыя названія мѣстностей паденія Knasti (Bloede)^[19], Knasta (Eichwald)^[20], Jasly (Гебель) близъ Бѣлостока, ни на одной картѣ, даже самой подробной съемочной Главиаго Штаба, пе находятся. Это безспорно нскажениыя перепнскою названія. Къ веѣверо-западу отъ Бѣлостока въ 7 верстахъ находятся Фасты (Fasty, Phasti); вѣроятно въ скоропеси Эйхвальда Ph прочитано какъ Kn.—Другое пыя Jasly (Гебель—по польскому этикету коллекціи Кэтли) вѣрно ошибочно прочитанное названіе Яськи (по иольски Jasli, Jaśki) деревни находящейся въ 7 мпляхъ на юго-западъ отъ Бѣлостока между селеніями Каменьске Отескн н Каменьске Плишки, нодъ 52° 55 с. ш. и 40° 30 в. д. Разстояніе между Фасты п Яськи по прямой линіи около 30 верстъ; весьма вѣроятно, что въ обѣихъ мѣстиостяхъ выпали камин одновременно. Временемъ паденія должно признать 23 Сент./5 Окт. какъ указываетъ Эйхвальдъ (Froriep's Notizen)^[20] и коллекція Кэтли. Паходившійся ирп экземплярѣ Акад. Наукъ этикетъ на франц. языкѣ; сь датою 5 Ост. есть новый стиль.

Самый метеорить нынѣ весьма рѣдокъ: изъ упавшихъ 8½ фунтовъ, въ 4 камняхъ, теперь во всѣхъ коллекціяхъ пзиѣстно не болѣе 2½ ф. — осталькое утрачено или хранится иодъ другими названіями. Въ Акад. Наукъ, по Вледе, было 282 гр., пыпѣ, по Гебелю, 114 gr.

Spis treści

1 Deszcz achondrytów
2 Kolekcje
- 2.1 Meteoryt Białystok w zbiorach polskich
3 Relacje
4 Lokalizacja
- 4.1 Mapy
5 Bialystok (Białystok)/Galerie
6 Bibliografia
7 Przypisy
8 Zobacz również
9 Linki zewnętrzne

Relacje

Opis wg Pokrzywnickiego (1964)

Pokrzywnicki (1964)

1. METEORYT BIAŁYSTOK

Synonimy: Bialystok, Bielostok, Bełostok, Jaśli, Jaśly, Jaski, Jasły, Fasty, Phasti, Knasta, Knaasta, Kuasti-Knasti, Kwasli, Knyszyn¹

W.m.s.: φ = 58°13' – λ = 23°10' ²

Meteoryt spadł w piątek 5 października (23 września st. st.^[2]) 1827 r. między godz 9 a 10 rano w postaci dużego deszczu aerolitów, który rozsiał się na przestrzeni od okolic Knyszyna do wsi Fasty położonej około 7 km od Białegostoku. Wielka oś elipsy spadku mogła wynosić w przybliżeniu 20 km. Wniosek ten wypływa z odległości Knyszyna od Fastów. Niestety, teren spadku nie został w swoim czasie należycie przeszukany, a gatunek spadłych aerolitów, które okazały się howardytami (wewnątrz jasnoszarego koloru), podobnymi do niektórych skał ziemskich, musiał utrudnić z czasem ich rozpoznanie.

Jak wynika z literatury, w Fastach znaleziono 4 okazy wagi od 0,5 do 4 f, ogólnej wagi 8,5 f^[21] (tj. około 4 kg)³. Oprócz nich pewna ilość odłamów spadła i została znaleziona w dobrach knyszyńskich.

Opis spadku pióra Jana Wolskiego, nauczyciela fizyki gimnazjum białostockiego, został złożony dyrektorowi szkół obwodu białostockiego – Suchodolskiemu⁴. W opisie tym, jak też w innych opisach pióra Wolskiego, widzimy nie tylko sumienną drobiazgowość, może czasem zbędną, ale i wiele trafnych wniosków co do analizy samego zjawiska.

Deszcz meteorytów białostockich rozsiał się prawdopodobnie na dużej przestrzeni, o czym można sądzić zarówno z faktu, że – jak podają źródła – wiele okazów spadło w rzekę Supraśl i okoliczne błota, jak też z następujących danych. Dnia 24 października 1827 r. na posiedzeniu Wydziału Towarzystwa Królewskiego Przyjaciół Nauk w Warszawie pod przewodnictwem Platera, gen. Wincenty Krasiński ofiarował towarzystwu aerolit spadły w dobrach knyszyńskich, według jego słów 6 października między godz 11 a 12 przed południem podczas „wielkiej burzy, przez kwadrans trwającej”. Kamieni podobnych do okazanego miała spaść znaczna ilość, niektóre były wielkości „kurzego jajka”⁵.

Okaz ofiarowany przez Krasińskiego został przekazany członkowi towarzystwa, chemikowi A. M. Kitajewskiemu do analizy chemicznej.

Fragmenty meteorytu Białystok

Podaną przez Krasińskiego datę i godzinę spadku należy uznać za nieścisłą. Ze względu na szczegółowe dane, które przytoczył w swej pracy Wolski, trudno bowiem przypuszczać, że miały tu miejsce w okresie dwóch dni dwa odrębne spadki. „Wielka burza”, o której wspomina Krasiński, nie była prawdopodobnie „burzą” w naszym rozumieniu, lecz musiała oznaczać po prostu, że spadkowi towarzyszyły intensywne zjawiska dźwiękowe. Za tym tłumaczeniem przemawia m. in. fakt, że w Fastach podczas spadku meteorytu niebo było pogodne i nie zanotowano żadnej burzy, a nawet deszczu (ludność spokojnie pracowała na polach). Co się wreszcie tyczy tego kwadransa, w ciągu którego miała trwać owa burza, to wydaje się, że czas ten jest mocno przesadzony. Inaczej musielibyśmy dopuścić (biorąc pod uwagę prędkość rozprzestrzeniania się dźwięku), że albo meteoryty nie spadały od razu, ale w odstępach czasu (falami), albo też że źródła dźwięków leżały bardzo daleko od obserwatorów (na paręset kilometrów w atmosferze). Obie te alternatywy wydają się mało prawdopodobne.

Skład mineralny meteorytu jest znany dzięki pracom Partscha i Rosego⁶. Dokładne badania wykazały, że materia meteorytu zawiera głównie bronzyt, oliwin, augit i anortyt. Budowę ma częściowo tufową, częściowo krystaliczną. Odznacza się wyjątkowo wysokim albedo, wynoszącym według Krinova (1955) 44-50%, najwyższym spośród wszystkich zbadanych przez tego autora meteorytów.

Meteoryt białostocki zaliczono do odmiany aerolitów – howardytów. Prior przypisuje howardytom skład hiperstenowo-kilnohiperstenowo-anortytowy i zalicza je do achondrytów bogatych w wapń. Leonard (1956)^[22] oznacza je symbolem Ap³p^3'f⁶. Wskaźnik koloru meteorytu wynosi według Krinova (1955) – +1,03. Według Reichenbacha c. wł. met. Białystok wynosił 3,17.

Meteoryt ten już przy końcu ubiegłego stulecia był uważany za bardzo rzadki. W zbiorach świata jest znany jedynie w drobnych ilościach. Wülfing oceniał ogólną jego masę przechowywaną w zbiorach świata zaledwie na 627 g. Wydaje się, że istnieje niewielka szansa na znalezienie w terenie jeszcze nowych odłamków. Są one bowiem po zwietrzeniu ciemnej otoczki barwy jasnoszarej, bardzo kruche i łatwo się rozsypują⁷. Autor badając to zagadnienie w Białymstoku w 1955 r., a następnie w Fastach i Knyszynie, nie zdołał uzyskać żadnych nowych informacji ani też okazów. Nawet pamięć o samym spadku już się prawie zatarła. Nie udało się również odszukać odłamków, które w swoim czasie zostały przekazane do gimnazjum białostockiego.

Odłamek meteorytu otrzymał w Petersburgu w 1829 r. od akademika Kupffera Aleksander Humboldt w czasie swej podróży powrotnej z Syberii⁸.

Wűlfing (o. c.) wysoko cenił materiał meteorytu białostockiego punktując jego wartość 181-228, gdy np. meteoryt pułtuski punktuje tylko liczbą 6, a więc cenił go 30-38 razy wyżej od tego ostatniego.

Nie jest znany los okazu ofiarowanego Towarzystwu Przyjaciół Nauk przez gen. Krasińskiego. Nie wiemy również, czy Kitajewski dokonał jego analizy i jaki ewentualnie był jej wynik. Jeżeli Kitajewski dokonał tej analizy, to nie mógł zużyć całego okazu, który był prawdopodobnie nie mniejszy od „kurzego jajka”. Ostatecznie okaz lub jego część mogły być włączone do zbiorów towarzystwa, skonfiskowanych w 1832 r. przez cara Mikołaja I i wywiezionych do Petersburga. Okaz, wagi 290 g, znajdujący się w 1846 r. w zbiorach Petersburskiej A. N. mógł być właśnie okazem Krasińskiego.

W inwentarzu Zakładu Chemii Uniwersytetu Wileńskiego figurował jako „kamień meteoryczny”⁹. Wpis ten datuje się sprzed 1832 r. Jeśli więc nie dotyczy jakiegoś odłamu meteorytu Zaborzyca lub Liksna^[23], mógł być okazem białostockim, który następnie wskutek konfiskaty znalazł się w Uniwersytecie Kijowskim.^[16]

Nie jest również wykluczone, że jakiś odłamek meteorytu białostockiego znajdował się w zbiorze meteorytów byłego Muzeum Przemysłu i Rolnictwa. Sugestię tę podał – zresztą z wszelkimi zastrzeżeniami – były dyrektor tego muzeum Leśniowski. Dr Antoni Morawiecki, który przed wojną pracował w tym muzeum, faktu tego sobie nie przypomina. Zbiór ten został zniszczony przez Niemców podczas bombardowania Warszawy w 1939 r. i nie został w gruzach odnaleziony.^[17]

Na zakończenie chciałbym dodać parę słów o nazwie meteorytu w źródłach zagranicznych. Przekręcanie prostej, jak się zdaje, nazwy Fasty było wprost rekordowe. Można ten fakt wytłumaczyć z jednej strony nieścisłością ówczesnych map rosyjskich, z drugiej zaś – starą etykietą w języku polskim na dużym odłamie meteorytu w kolekcji Eduardy Cattley w Petersburgu, etykietą noszącą rzekomo napis „Wieś Jasły pod Białymstokiem”.

Przypisy

¹ Nazwy te znajdujemy np. w katalogach Siemaszki (1885, 1886, 1891)^[24], pracach Goebla^[25], Eichwalda^[20], Bloedego^[19], von Hoffa^[26] i in.

² Berwerth (1903) podawał: φ = 53°12' – λ = 23°10', a Katalog British Museum (Prior 1953) podaje: φ = 53°01' N – λ = 23°02' E. Biorąc jednak pod uwagę rozsianie meteorytu na przestrzeni od Knyszyna do Fastów, współrzędne te należało skorygować według środka przypuszczalnej elipsy rozsiania meteorytu.

³ „O spadku kamieni z powietrza pod Białymstokiem we wsi Fasty” – Jan Wolski. Dziennik Wileński, 1827 r. Serja Nauk Przyrodniczych, t. II, str. 391^[27] oraz Nowiny Naukowe 3, s. 42, Dz. Wileński 1828^[28]. Patrz również Siemaszko (1891)^[24].

⁴ Wiadomości Muzeum Ziemi, 1939 r., Nr 1-2.^[5]

Oprócz dźwięków towarzyszących spadkowi podanych przez Wolskiego, według niektórych źródeł słychać było w ciągu 3-4 minut hałas przypominający ogień karabinowy. Kamienie, jak się zdawało, spadły z gęstej chmury stojącej w zenicie. Miano znaleźć wiele okazów (Berwerth 1903).

⁵ „Towarzystwo Królewskie Przyjaciół Nauk”. – Monografia historyczna przez A. Kraushara, ks. III, Kraków-Warszawa, 1905^[15] i ks. IV, 1906, str. 116^[29] oraz teczki Towarzystwa nr 28a, 68, 84 Archiw. Akt Daw. w Warszawie.

⁶ Annalen d. Phys. u. Chemie, 1828, t. 39, str. 421^[30], 1830, Siebter Nachtrag, t. 18, str. 185-186, r. 1860, t. 111, str. 364 i t. 107, str. 160, r. 1867, t. 132, Dritter Nachtrag, str. 317.

⁷ Patrz przypis nr 4.

⁸ J. Pokrzywnicki – „O meteorycie białostockim”. Kosmos B, r. II, z. IV (8), 1956.^[31]

⁹ „Inwentarz Zakładu Chemii dawnego Uniwersytetu Wileńskiego”. Warszawa, 1938 r., str. 87^[32].

Relacja Jana Wolskiego

(na podstawie Trynkowskiego (1997))

Trynkowski (1997)

Jan Wolski

O spadnieniu kamieni z powietrza pod Białymstokiem, we wsi Fastach. „Dziennik Wileński” 1827 Um. i Szt. t.II s.391-395 (= „Kurier Litewski” 21 października v.s. 1827 roku).

W ciągu lat ośmiu trzeci raz się zdarza u nas rzadkie zjawisko spadania kamieni z powietrza. Dwa dawniejsze zdarzenia, na Wołyniu w roku 1819^[33] i w Guberni Witebskiej w 1820^[34], były opisane w Dzienniku Wileńskim. Podobny fenomen, który świeżo nastąpił w okolicy Białegostoku, równie zasługuje na publiczną wiadomość i pamięć. Rząd Cesarskiego Uniwersytetu Wileńskiego otrzymał o nim raport od Dyrektora Szkół Obwodu Białostockiego, Radcy Kollegialnego Suchodolskiego, razem z bryłką meteorycznego kamienia, którego spadnięcie było widziane. Przy tym raporcie jest następujący opis fenomenu i starań uczynionych dla przekonania się o jego pewności, przez Nauczyciela Fizyki w Gimnazjum Białostockiem, Radcę Dworu Jana Wolskiego.

Rozeszła się pogłoska, ze we wsi skarbowej Fastach, leżącej na zachód o 7 wiorst od Białegostoku, słyszano huk i nadzwyczajne grzmoty w powietrzu: poczem miały spaść kamienie meteoryczne. Zdarzenie to rozmaicie opowiadane, było powodem, że dnia 27 września udałem się do tej wsi, a z twierdzenia jednostajnego tamecznych mieszkańców przekonałem się, że takowy fenomen, rzeczywiście miał miejsce. Gdy tegoż dnia nie mogłem zebrać szczegółowych wiadomości, z przyczyny niezdecydowania się wieśniaków, którzy najbliżej tego zdarzenia byli świadkami, a ważność rzeczy wymagała abym użył wszelkich sposobów do dokładnego przeświadczenia się, czego bez pomocy dwornej i Policji uskutecznić nie można było; powracając wstąpiłem do dworu, gdzie Sowietnik Łyszczyński, Ober-amtman fastowski, Sowietnik Józef Ołdatowski, Assesor Feliks Łyszczyński i oficjaliści dworni o zjawieniu tego meteoru swoje wiadomości powtórzyli i na dowód kamień meteoryczny kulistej postaci, lubo nadbity, do 4 jednak cali średnicy wynoszący, pokazali; który na drugi dzień przy raporcie Sądu Ziemskiego za N. 4,315 JW. Gubernatorowi Obwodu Białostockiego był złożony. Będąc u JW. Gubernatora, prosiłem: aby udającemu się do wsi Fastów na sprawdzenie tego fenomenu, dla dania pomocy, członka policyjnego delegowano. Wskutek czego po odniesieniu się W.Dyrektora Szkół Obwodu Białostockiego za N. 469 dnia 29 września, nastąpiło przedpisanie JW. Gubernatora do Sądu Ziemskiego za N. 5.706 d. 30 września i W.Ołdakowski Sprawnik ziemski, tegoż dnia towarzyszył mi do wsi Fastów; a na zalecenie, gdy się lud zebrał takie z opowiadania powziąłem wiadomości.

Dnia 23 września 1827 roku (w piątek), między godziną 9 a 10 z rana, gdy po większej części mieszkańcy wsi Fastów zajęci byli wybieraniem warzywa w ogrodach, dała się słyszeć nagle wielka explozya w powietrzu wcale wypogodzonym, i zaraz wiele innych powtórzonych, jakby wystrzałów karabinowych, co zwróciło uwagę obecnych na ogrodach i w różnych miejscach na polu pracujących ludzi: po czym nastąpił mocny świst, połączony z dźwiękiem ciał szybko spadających, silne uderzenie w kilku miejscach o ziemię. Zjawienie to zatrwożyło na czas niejaki ludzi, ale po przejściu przestrachu, kiedy jeden z nich odważył się zbliżyć na miejsce spadku i podjął kamień czarny, i ukazał skupionemu ludowi, ten ośmielony rozbiegi się na inne, przez podnoszący się pył zanotowane miejsca i poznajdował kamienie, w następującej kolei.

1) Wieśniak Stefan Czechowski, kopiący dół w odległości 1000 kroków za wsią, podniósł kamień spadły od siebie o 40 kroków, ważący do 4 funtów^(*), nadbity z tego funt i 2 łuty. Sąd Ziemski złożył JW. Gubernatorowi przy raporcie wyżej wzmiankowanym: znaczna jego część oddana została przez mieszczanina Ostaszewskiego W. Komornikowi Szaybie w Choroszczy, a przez rekwizycję, W.Sprawnika uzyskana i przy piśmie za N(umer)em 199 dnia 1 października do mnie nadesłana, ważąca w jednym kawałku łutów 28. Rządowi Cesarskiego Uniwersytetu Wileńskiego przy niniejszym Raporcie załącza się: reszta zaś miała się dostać niejakiemu Żydowi ze wsi Dzikich Młynów, szkoda że go rozbito i że nie był po swoim spadku natychmiast podniesiony i ważony; bo Stefan Czechowski długo nań zdala poglądał, obawiając się, aby nakształt granatu nie wystrzelił i wtedy go podjął, kiedy już był zupełnie ostygł.

2) Teodor Kołodka podjął tuż za stodołami drugi kamień, 2 funty ważący; z tego część przez X. W.Gogolewskiego, parocha Fastowskiego, udzielona została miejskiej Białostockiej Policji, część dostała się J.W.Hrabi Ożarowskiemu, Generał Adiutantowi Korpusu Litewskiego, część JW Naczelnikowi Sztabu Korpusu Litewskiego. Generałowi Weliaminoff, trzy kawałki do 4 łutów ważące dla Gimnazjum tutejszego, a reszta niejakiemu Józefowi Gidzewskiemu.

3) Bazyl Bezubik^[35] podjął kamień spadły na podwórzu gospodarza Antoniego Dziakowskiego z 1/2 funta ważący, który rozbiwszy na przyległym kamieniu^(**), oddal gumiennemu dworu Bacieczek^[36]: stamtąd część jego dostała się Sztab-lekarzowi Grabowskiemu, a następnie W.Jaksonowi Podpułkownikowi Switskiemu, który obrócił go na próby i doświadczenia.

4) Mateusz Koniuk, znalazł część, ważącą do 2 funtów, pierwszego kamienia^(***) opisanego za N.l w bliskości tegoż miejsca i oddal Pisarzowi dworu Bacieczek Kułaczkowskiemu, ten oddał swemu bratu, który go porozdzielał różnym osobom.

5) za świadectwem Antoniego Sucharzewskiego, Józefa Adamskiego, Józefa Gidzewskiego, Teodora Guzowskiego, Jana Koniucha, Daniły Dworakowskiego i ledwo nie całej wsi mieszkańców, spadło wiele innych kamieni na błota i w rzekę Supraśl pod samą wsią płynącą, ale tych dostać jest trudno i chyba w roku następnym przy oraniu i koszeniu, może się ich kilka odkryje.

Wątpliwości przeto nie ulega, że ten fenomen meteoryczny we wsi Fastach i przyległych miejscach rzeczywiście istniał: szkoda tylko jest wielka, że wieśniacy wszystkie kamienie porozbijali i w różne ręce pooddawali, uprzedzeni zaś o ich nadzwyczajnym znaczeniu, dlatego, że wiele osób o nie rekwirowało, lub nabyć starało się, reszty zatrzymanych udzielić nie chcą, jak są nato dowody.

Takową wiadomość na miejscu wydarzonego fenomenu powziąwszy, w obecności W. Wojciecha Ołdakowskiego, Sprawnika Ziemskiego Białostockiego i Kawalera, jako delegowanego, WJX Wincentego Gogolewskiego, Parocha Fastowskiego, WJX Józefa Bielkiewicza z jego elewem P. Michałem Wołłowiczem, synem JW. Gubernatora, W.Henryka Bielińskiego i uczniów klasy trzeciej Gimnazjum Białostockiego, opisałem.

^(*) Sądząc z objętości i wagi tych, które widziałem

^(**) Miejsce to oglądałem

^(***) gdyż po upadku rozbił się i rozleciał

Oryginalna relacja Jana Wolskiego → Bialystok/Dziennik Wileński, t. II, 1827

Inne źródła (synonim „Jasly”?)

Monitor Warszawski, 194, 1827. s. 845

Informacja o spadku we wsi Fasty i fragment relacji Jana Wolskiego.

Monitor Warszawski, 194, 1827

Eichwald (1828) (s. 276-277)

Notizen aus dem Gebiete der Natur- und Heilkunde (Froriep's), 1828

Notizen aus dem Gebiete der Natur- und Heilkunde (Froriep's) (1827) (s. 26). Tu figuruje nazwa „Kuasti Knasti”!

Notizen aus dem Gebiete der Natur- und Heilkunde (Froriep's), 1827

Eichwald (1847) (s. 179)^[18]

1827 am 17. October fiel beim Dorfe Knasta unweit Bjalistok ein hell aschfarbner Stein. Seine Hauptmasse ist leicht zerreiblich und ein Gemenge aus einem schneeweissen, einem schwarzgrauen und einem Spargelgrünen Mineral. Die beiden letzteren bilden theils grofse, eckige Körner, theils rundliche Absonderungen, wodurch die ganze Masse conglomeratartig aussieht. Das weisse, feldspathähnliche Mineral bildet deutlichere Flecken. Magnetkies ist darin in geringer Menge enthalten und die Rinde des Steines ist glänzend und löcherig.

Kesselmeyer (1861) (s. 373)

15.	1827	5. (8.)	Oct.	Kuasti-Knasti (**)^[37], 2 Stunden von Bialystock (Beolostok, 53°12'N., 23°10'O.). – Sp.-Gew.:* 3,17	Gouv. Bialystock			P.18.1830.185.^[38] W. 1860. S. 1860.

Buchner (1861)

Bialystock, Russland, 1827, Oct. 5 a. St. AdChim. 39, 421.^[39] Fror. Not. 19, Nr 2, 26.^[40] 20, Nr. 18, 276.^[20] PA. 18, 185.^[26] 66. 476.^[41] 107, 371.^[42] 111, 364.^[43] Ergb. 4, 439.^[44] K. 3, 296.^[45] Pa. 27.^[46] Ha. 81.^[47]

Rozwinięcia skrótów → patrz Bibliografia/Buchner Otto

Greg (1861)

Year.	Day of month.	Locality.	Size or weight.	Direction.	Duration; rate; hour;	Remarks, &c.
1827.*	Oct. 5	Bialistock, Russian Poland	4 lbs.	…	9½ A.M.	Stone-fall; contains no iron; sp. gr. 3·17. (Oct. 8?.)

Buchner (1863) (s. 51-52)^[18]

Gouvernement Bialistock bei dem Dorfe Knasti (nach Eichwald Knasta), früher Polen, jetzt Russland.

1827, Oct. 5 (oder 8), a. St., 17. n. St., zwischen 9 und 10 Uhr Morgens.

Es fielen mehre Steine, deren grösster etwa 2 K. wog. Bruchstücke finden sich in Petersburg (282,8 Gr.), Berlin (84,79 Gr.), Dorpat (81,67 Gr.), Wien (59,062 Gr.) und in den Privatsammlungen von v. Reichenbach, Shepard und Greg (1 Gr.).

Specifisches Gewicht; 3,1756 Rumler.

Das grosse Stück in der Sammlung der Akademie zu Petersburg lässt nach Blöde auf einen 4—5 Zoll hohen Stein schliessen; die Rinde ist schwarz, glänzend, wulstig und porös. Die graulich weisse, zerreibliche Grundmasse enthält ziemlich häufig kleinere und grössere Körner von klarem bernsteingelbem bis grünem Olivin, hier und da einzelne weisse feldspathähnliche Körner oder deutlichere Flecken (nach G. Rose vielleicht Anorthit), sowie einzelne grössere Körner und rundliche Partien einer grauschwarzen Beimischung, wodurch das Ganze ein breccienartiges Aussehen erhält. Schwefeleisen ist nur in sehr geringer Menge und fein eingesprengt; Nickeleisen fehlt wahrscheinlich. Die Masse ist sehr ähnlich Luotolaks.^[6]

Literatur: Blöde Bull. Acad. Pelersb. T. 6, 1848, No. 1. G. Rose Reise Ural 1, 77. Eichwald Erman Arch. 5, 179.

Rose (1864) (s. 110-111)^[18]

2) Bialystok (Dorf Knasta) in Ruſsland. Das mineralogische Museum besitzt noch jetzt, nachdem davon ein Theil an das kais. Mineralienkabinet in Wien abgegeben, ein 4,857 Loth schweres Stück, das die kais. Akademie der Wiss. in Petersburg Hrn. A. v. Humboldt verehrte und das von diesem dem mineralogischen Museum in Berlin übergeben ist(¹).

Der H. von Bialystock hat die gröfste Ähnlichkeit mit dem vorigen und enthält in der feinkörnigen weifsen Grundmasse dieselben Gemengtheile, nämlich: (…)

__________

(¹) Vgl. Reise nach dem Ural, Altai und dem kaspischen Meere von G. Rose Th. I, S. 77.

Wülfing (1897) w opisie spadku jest nazwa Jasly

(…) Bialystock (Jasly), Gouv. Bialystock, Russisch Polen. (…)

Berwerth (1903)

Bialystock [Ho (9½ a. 5. Oct. 1827) 53°12’N, 23°10’O] (Belostock, Belostok, oL) im gleichnamigen Gouvernement, Rußland; false Jasly, Knasta, Kuasti-Knasti, Kwasli, Gouv. Grodno; alias 23. Sept., 8., 17. Oct.

Klein (1904)

1827 Oktober 17	9-10^h vorm.	Bialystock, Kuasti-Knasti, Jasly

Tu również jest wymieniona nazwa Jasly.

U Pokrzywnickiego (1964) znajduje się uwaga o pochodzeniu synonimu Jasły – wg niego błąd pisowni sugerujący, że elipsa spadku sięgała aż do Jaśków za Knyszynem.

Grady (2000)

(…) A shower of stones fell, of which four, of total weight 4 kg were found, the largest weighing about 2 kg (1828); A. Göbel (1867).

Data spadku

Notka w Annales de Chimie et de Physique, 39, 1828

W kwestii dokładnej daty spadku panuje spore zamieszanie i niejednoznaczność. I nie chodzi tu o to czy data w źródłach jest podawana wg kalendarza gregoriańskiego czy juliańskiego. Pokrzywnicki (1964) za Wolskim podaje piątek 5 października (23 września)^[2], u Kraushara (1905) jest relacja hr. Krasińskiego o spadku 6 października^[15], a w notatce Annales de Chimie et de Physique (1828) jest 8 października (8 octobre).

Wydaje się rozsądne kierowanie się dniem tygodnia – piątek. Bo o wiele łatwiej jest „zapamiętać” datę wydarzenia jako dzień tygodnia, niż jako dzień miesiąca. W tamtych czasach rytm wyznaczały wydarzenia: w czwartek – „targ”, w piątek – „post”, a w niedzielę – „msza”. Daty były dla urzędników, ludzie mierzyli czas wydarzeniami. Prawdopodobnie spadek miał miejsce w piątek 5 października, a inne daty są błędne i opisują jedno i to samo zjawisko.

A może spadło i w Knyszynie?

Obecnie trudno jest wskazać jak rozległy mógł być obszar na który spadły meteoryty. Być może sięgał on aż do Knyszyna. Jak zauważa Andrzej Pilski (1999): „Dobra knyszyńskie, należące do hr. Krasińskiego, nie obejmowały jednak wsi Fasty, leżącej ponad 20 km na południowy wschód od Knyszyna i będącej wsią skarbową. Prawdopodobnie więc meteoryty spadły nie tylko w Fastach, ale i w innych wsiach i w lasach między Fastami a Knyszynem. Zebrano jednak niewiele okazów, które trafiły do zagranicznych zbiorów.”

Fragment o remoncie dachu na kościele w Knyszynie

Warto przytoczyć ciekawe wydarzenie z tamtego okresu w parafii knyszyńskiej (zwróciła na nie uwagę Pani Elżbieta Słowikowska z Białegostoku).

W wydanej w 1997 roku historii Knyszyna Stasiewicza^[48] jest wzmianka o remoncie dachu na kościele w Knyszynie w 1828 roku. Podczas wizytacji w 1829 roku kościoła, stwierdzono, że w trakcie generalnego remontu dachu w 1825 roku użyto kiepsko wykonanej dachówki, którą w 1828 roku wymieniono. Może to tylko zbieg okoliczności? Może na dach kościoła spadły w 1827 roku meteoryty powodując jego uszkodzenia? Może ówczesne władze zataiły fakt zniszczeń, może nie skojarzono go ze spadkiem? Jeśli wziąć pod uwagę względy prestiżowe, to wyjaśnienie wadliwego dachu spadkiem „kamieni z nieba” raczej nie wchodziło w rachubę. Bo, jak to tak? Kościół został zniszczony przez „siły nieczyste”, albo wiarołomni knyszyniacy zostali pokarani przez Niebiosa? Łatwiej było zrzucić winę na ceglarzy i żądać reklamacji. Nota bene jednym z fundatorów materiałów na remont, był Wincenty hrabia Krasiński, ten sam, który na posiedzeniu Towarzystwa Królewskiego Przyjaciół Nauk w Warszawie prezentował w 1827 r. okaz meteorytu Białystok^[15].

Pewnie już się nie da ustalić, jak było naprawdę.

Sama miejscowość Knyszyn i jej okolice to wspaniały kawałek historii Polski.

Lokalizacja

Źródło: Wiki.Meteoritica.pl

(F) Fasty, (K) Knyszyn, (J) wieś Jaśki

współrzędne wg różnych autorów

* W 2018 roku Google zmieniło zasady działania apletu, mapa może wyświetlać się niepoprawnie (pomaga Ctrl+F5); więcej → Szablon:GEMap-MyWiki

W chwili spadku niebo było bezchmurne, poza małą ciemną chmurą z której prawdopodobnie spadł meteoryt.

Obszar spadku rozciąga się pomiędzy wsiami Fasty i Knyszyn. Wiele kamieni spadło w błota i do rzeki Supraśl płynącej przez Fasty. Czy obszar spadku sięgał do wsi Jaśki, wydaje się wątpliwe (patrz uwagi Pokrzywnickiego).

Spadek meteorytu Białystok, opierając się na opisie okoliczności, można klasyfikować jako deszcz meteorytów.

Szukać jeszcze warto.

Mapy

Mapy okolic Białegostoku (nazwy Chwasłe, Chwasty, Fasty, Kwaśle)

Fragment arkusza R1 Bialystok mapy Reymanna (źródło: Archiwum Map WIG)	Mapa Królestwa Polskiego z 1827 roku (fragment) (źródło: Kolberg J., 1827, Mappa Królestwa Polskiego)	Mapa Polski z 1859 roku (fragment) (źródło: Chrzanowski 1859)
Fragment arkusza P36 S36 mapy z 1933 r. (źródło: Archiwum Map WIG)