Zakłodzie

(Wstęp do artykułu jest poświęcony opisowi jasnego bolidu z 21 kwietnia 1897 roku, który był widoczny nad południowo wschodnią Polską)
(…)

Kamień

Pod koniec września 1998 roku, idąc z Zakłodzia-Doły na Zakłodzie-Góry, przy polnej drodze wcinającej się w less znalazłem kamień obrdzewiały, ciężki. Miałem nadzieję na meteoryt i nie miałem nadziei na meteoryt; jedna z powierzchni była sztucznie płaska, jak na stole. Wietrzyłem, zachrumkałem, przymrużyłem jedno oko i uznałem, że może to być kolejny żużel. Nie było to pewne, w drodze powrotnej postanowiłem jeszcze raz pooglądać to miejsce, ten kamień.

Z moich wypraw na skamieniałości i minerały zawsze przywoziłem jakieś kamienne dziwolągi. Przeważnie jednak były to szkliwa ze starych hut szkła, dziwne betony, kawałki zardzewiałych podków, a od czasu do czasu tutejsze minerały.

Już od późno dziecięcych czasów nie mogę pogodzić się ze stwierdzeniem, że Wyżyna Lubelska z Roztoczem jest, pod względem skupień minerałów, nieciekawym, monotonnym, piaszczysto wapiennym regionem. Można tu jednak znaleźć minerały i skały, których uczeni jak dotąd nie opisywali na tym terenie: opale, chalcedony, piryty, markasyty, bursztyny, glaukonityty, tufity, ankeryty, lidryty, kryształy górskie i ametysty w bułach krzemiennych, różnokolorowe krzemienie, barwne piaskowce, kryształy kalcytu. Jest też nadzieja na rozsypane topazy wołyńskie. Wołyń Zachodni jest już w granicach Polski.

O znalezieniu meteorytu marzyłem od wielu lat. Moje podejrzane próbki już 10 lat temu odrzucali m.in. dr Sylwestrzak, prof. Manecki i inni. Działo się to na pierwszych giełdach minerałów. Byłem wtedy zwierzęciem giełdowym, chodziłem jak pijany między stolikami i wąchałem tę atmosferę, atmosferę pierwszych wystaw minerałów i skamieniałości. Pozostały miłe wspomnienia.

Pozostawiłem kamień przy drodze i noga za nogą powlokłem się dalej do mojego kuzyna, sędziwego brata mojej babki Władysława Kucharskiego. Liczący około 90 lat Władysław jest lutnikiem. Chciałem zdobyć wykonane przez niego skrzypce, rodzinne przecież; zakupić je dla stworzonego wspólnie z żoną Anną muzeum w Zagrodzie Guciów. Pogadało się, umówiło i wracało. Zygzakiem przez pola doszedłem do miejsca, gdzie leżał ten kamień. Obejrzałem go jeszcze raz, zachrumkałem… i już z kamieniem pod pachą i tysiąc którąś tam nadzieją wróciłem do domu.

Znalazca meteorytu Zakłodzie Stanisław Jachymek. Zdjęcie zrobiono dla zagranicznych meteorytofilów, aby nie przekręcali nazwy meteorytu (fot. Anna Jachymek)

Badania

W stodole odciąłem od kamienia piętkę. Na przekroju błysnęły ziarenka metalu. Nadzieja rośnie. Poprosiłem o zbadanie próbki w Lublinie. Po miesiącu oczekiwania pierwsze wyniki: jest nikiel w żelazie rodzimym. Intuicja podpowiada mi, że znalazłem meteoryt. Jednocześnie zdałem sobie sprawę, jak wiele muszę się nauczyć, jak duże ponieść koszty, by nie zostać pozbawionym meteorytu już na samym wstępie przez społeczność meteorytową.

Tak bardzo zależy mi na otwarciu nowego rozdziału o meteorytach: Meteoryty w poezji. Uważam, że tzw. czysta nauka nie wyczerpuje całego obszaru meteorytów. Jest tutaj jeszcze coś dla mnie i innych pograniczników: filozofów, mistyków, awanturników czy artystów.

Mój przyjaciel, zawodowy muzyk mieszkający na stałe w Szwajcarii obiecał, że przekaże mały fragment meteorytu do Swiss Meteorite Laboratory. Do dziś nie ma odpowiedzi od pana Bühlera^[5].

W lutym 1999 roku wysłałem próbkę do zbadania na Uniwersytecie Wrocławskim. W ciągu miesiąca otrzymałem odpowiedź: „Naszym zdaniem, zarówno badania mikroskopowe, testy chemiczne, jak i diagnostyczna analiza ilościowa sugerują, że badana próbka jest materią meteorytową. Ze względu na ograniczony zakres przeprowadzonych badań wszelkie dalej idące wnioski byłyby nadinterpretacją.” Poradzono mi, abym zwrócił się do dr Jacka Siemiątkowskiego z dolnośląskiego oddziału Państwowego Instytutu Geologicznego.

Przekazałem w marcu próbkę dr Siemiątkowskiemu^[6]. Stwierdził obecność enstatytu i wysunął przypuszczenie, że może być to anomalny aubryt^[7]. Nie był jednak pewien, czy nie jest to odpad przemysłowy, np. fragment osłony ogniotrwałej z pieca hutniczego.

Na jednej z giełd minerałów poradzono mi, aby zwrócił się do prof. Łukasza Karwowskiego z Uniwersytetu Śląskiego^[8]. Wysłałem do niego próbkę w czerwcu, a w sierpniu nadeszła odpowiedź:

Meteoryt z…?

Otrzymane kawałki wyszlifowano i wypolerowano. Obserwacje makroskopowe wskazują, że zewnętrzne strefy meteorytu zostały poddane działaniu wysokiej temperatury i uległy częściowemu utlenieniu. Obserwacje mikroskopowe w świetle odbitym, spolaryzowanym, wykazały, że główną fazą meteorytu jest przezroczysta faza krzemianowa o wyraźnej łupliwości zgodnej z osią Z minerału. Ziarna minerału są najczęściej okrągławe. Kształty przypominają chondry, jednak przekonywujących o tym dowodów brak. Towarzyszą im ziarna o dużej zdolności refleksyjnej, typowej dla metali rodzimych. Minerał ten zidentyfikowano jako kamacyt. Ziarna kamacytu, szczególnie w pobliżu zewnętrznych partii meteorytu, są wyraźnie utlenione. Powstają na brzegach fazy wodorotlenków i tlenków żelaza (goethyt i hematyt). Są to oczywiście fazy wtórne. Trzecią fazą wyraźnie odbiegającą od pozostałych jest kremowo-różowa faza siarczkowa zidentyfikowana jako troilit. W obrazie mikroskopowym strefy zewnętrzne są drobnoziarniste i przepojone wtórnymi związkami żelaza. Jest to efekt temperatury i oddziaływania tlenu i wilgoci.

(…)^[9]

Podsumowując, z przeprowadzonych badań wynika, że jest to niewątpliwie meteoryt i to niezbyt popularny. Przeglądając najnowszą literaturę nie natknąłem się na coś podobnego. Niewątpliwie mieści się on w klasyfikacji w okolicach chondrytów enstatytowych lub ich odpowiedników wśród achondrytów. Przypomina chondryt enstatytowy. Niestety brak w nim oliwinów, jak też skład kamacytu zbliża go do achondrytów (aubrytów). Tu też coś nie pasuje – zawiera on za dużo fazy kamacytowej i troilitowej i nie posiada innych faz krzemianowych obecnych w aubrytach. Może faza nazwana szklistą odpowiada brakującym fazom.

prof. dr hab. Łukasz Karwowski^[8]

Uniwersytet Śląski

Nie mogłem jednak wyzbyć się wątpliwości. W końcu prof. Karwowski jest specjalistą od skał ziemskich, nie od meteorytów. Postanowiłem pojechać na targi meteorytowe w Gifhorn.

Tam zainteresował się meteorytem organizator targów, Rainer Bartoschewitz^[10], który stwierdził, że prawdopodobnie jest to unikalny, pierwotny achondryt i obiecał przekazać próbkę specjalistom do badań. Próbkę otrzymał też znany poszukiwacz meteorytów Robert A. Haag^[11].

Tymczasem przyszła opinia dra Siemiątkowskiego:^[6]

(…)^[9]

Wszystkim wymienionym ośrodkom podawałem lokalizację „Ukraina” lub „Sokal”. Obawiałem się, że to znalezisko zostanie mi odebrane przez jakieś czynniki oficjalne. Tak bym chciał, by to znalezisko było prezentowane w Guciowie, na Roztoczu. Wierzę, że ogłoszenia, które teraz daję do prasy w sprawie żelaznych kamieni, i stała wystawa meteorytów, którą chciałbym zorganizować w Guciowie (odwiedzana przez tysiące młodzieży i dorosłych z regionu środkowowschodniej Polski) zaowocowałaby kolejnymi znaleziskami meteorytów. Nie trzeba się uczyć. Czy wszystkie arcydzieła natury muszą wyjechać do Warszawy czy Krakowa i zniknąć w przepastnych szufladach? Ani w obecnej, ani w byłej stolicy nie ma nawet jednej stałej wystawy meteorytów. Dlaczego?

Ponieważ i z Europy i zza oceanu nie było żadnych wieści o przekazanych w Gifhorn próbkach, wiosną 2000 roku zainteresowałem meteorytem dr Mariana Stępniewskiego^[12] z Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie podając po raz pierwszy, że jest to moje znalezisko i pochodzi z Zamojszczyzny. Dr Stępniewski wysłał próbkę do znajomego naukowca w USA z prośbą o zbadanie proporcji izotopów tlenu.

Tymczasem przyszła odpowiedź od Haaga:

„Przepraszam za zwlekanie z odpowiedzią. Na podstawie małej próbki, którą dostałem w Gifhorn, nie sądzę, by był to chondryt enstatytowy. Niestety nie mam tu odpowiednich przyrządów, by określić dokładny typ. Wiem, że jest to meteoryt. Radziłbym poprosić o zbadanie próbki najbliższy uniwersytet. Gratuluję znaleziska i życzę powodzenia w badaniach celem sklasyfikowania. Z poważaniem Robert A. Haag.”

Życzenia okazały się potrzebne. Pewnego dnia zadzwonił dr Stępniewski^[12] z informacją, że w próbce stwierdzono ziemskie proporcje izotopów tlenu, a więc prawdopodobnie nie jest to meteoryt. Czarna rozpacz. Na szczęście i Rainer Bartoschewitz i Andrzej Pilski^[13] pocieszali, że przecież chodzi o meteoryt enstatytowy, więc proporcje izotopów tlenu muszą być ziemskie. Dr Stępniewski pewnie sobie zażartował. Znów odzyskałem nadzieję.

W końcu przyszły wyniki badań z Niemiec od dr Wlotzki^[14], Rainer Bartoschewitz nawiązał współpracę z dr Stępniewskim i przyszła pora na postawienie kropki nad i: wypełnienie kwestionariusza, aby oficjalnie zgłosić Komisji Nazewnictwa the Meteoritical Society znalezienie nowego meteorytu.^[15]

✻  ✻  ✻

Dalej nie wiemy, czym jest ten gość z kosmosu: anomalnym aubrytem? zrekrystalizowanym chondrytem enstatytowym? enstatytowym acapulcoitem? Czymś jeszcze nie nazwanym? Mam nadzieję, że na wrześniowym spotkaniu, na które serdecznie zapraszam Czytelników, część tajemnic meteorytu zostanie już ujawniona.^[16]
(…)

(…) Spotkałem pana Jachymka na Seminarium Meteorowo-Meteorytowym w Pułtusku wiosną 1999 r. Pokazał mi kawałek kamienia, który rzekomo kupił na giełdzie minerałów od jakiegoś Ukraińca. Stwierdziłem, że istotnie wygląda to na meteoryt i że najbardziej przypomina chondryt enstatytowy. Spytałem, czy nie mógłby dowiedzieć się od sprzedawcy, skąd ten okaz pochodzi. Przypuszczałem, że jest to zbadany już meteoryt i że nie ma sensu badać go ponownie. Potem dopiero dowiedziałem się, że pan Jachymek sam go znalazł.

Znalazca poprosił następnie o zbadanie kamienia prof. Łukasza Karwowskiego z Uniwersytetu Śląskiego. Opinia profesora była pozytywna: „Z przeprowadzonych badań wynika, że jest to niewątpliwie meteoryt, i to niezbyt popularny. Przypomina chondryt enstatytowy. Brak chondr i skład kamacytu zbliża go do achondrytów aubrytów. Zawiera jednak za dużo fazy kamacytowej i troilitowej i nie posiada innych faz krzemianowych obecnych w aubrytach”.

W czerwcu 2000 r. w „Meteoritical Bulletin” pojawił się oficjalny komunikat, że w Polsce został znaleziony meteoryt enstatytowy, nie pasujący do żadnego ze znanych typów meteorytów. Otrzymał on nazwę Zakłodzie od nazwy wsi znajdującej się w powiecie zamojskim, niedaleko Szczebrzeszyna. Gdy dowiedziałem się, gdzie znaleziono meteoryt, przypomniałem sobie, że w „Gazecie Lubelskiej” z 24 kwietnia 1897 r. doniesiono o jasnym bolidzie i potężnej eksplozji w nocy 21 kwietnia. Z relacji ówczesnych świadków wynika, że meteoryt mógł spaść gdzieś w tej właśnie okolicy. Wygląd przekroju meteorytu, ukazujący, że w środku zachował się pierwotny biały kolor skały, potwierdza, iż niszczące działanie ziemskiej wilgoci nie trwało długo. Opis zjawiska bolidu w „Gazecie Lubelskiej” przypomina relacje spod Pułtuska, gdzie w 1868 r. spadł największy deszcz meteorytów kamiennych. Możliwe więc, że zawitało do nas więcej meteorytów, ale w okolicy pociętej głębokimi wąwozami, gdzie ziemia ma kolor zardzewiałej powierzchni meteorytu, niełatwo je zauważyć. (…)

(…) Prawdziwa uczta czekała na nich w Zagrodzie „Guciów”. Stach Jachymek specjalnie upiekł dla gości podpłomyki, zaprosił do swoich chałup. Pokazywał tropy dinozaurów, meteoryty, wystawę minerałów, częstował wilgocią wąwozu^[18]. Zachwalał Roztocze, najpiękniej jak to on potrafi, i jak ono na to zasługuje. Przy muzyce Chopina goście delektowali się poziomkami ze śmietanką, zupą z kurek, smakowali reczczoniak, ktoś zamówił kaszę gryczaną ze skwarkami i zsiadłym mlekiem, inny poprosił o rydze marynowane, komuś smakowały pierogi z miętą.

Stach dziadówką (z tarniny dojrzałej na miedzy) wzniósł toasty; za DNA, przepijając do Watsona i drugi, zwracając się do prof. Szybalskiego, za Lwów.

Z Rzeszowa. Dnia 4. lutego r. b. pokazał się przepyszny meteor w okolicy Rzeszowa, około 9téj godziny wieczorem. Śród cichéj, ślicznie rozjaśnionéj nocy zatlało raptem niebo od strony północnéj, jak gdyby od pożaru; jakoż sądzono powszechnie, że gdzieś w sąsiedztwie musiał ogień wybuchnąć. Lecz płomień ten nie trwał dłużéj, jak kilka sekund, a potém zmienił się w pas széroki, ku stronie południowo-zachodniéj. Niektórzy postrzegali nawet przy gaśnieniu tego meteoru coś podobnego do iskier. Powietrzomiar stał wysoko; ciepłomiérz okazywał zero. Wielu mieszkańców okolicznych włości powiada, że podobne zjawisko widzieli tego samego dnia zrana, na kilka godzin przed wschodem słońca.