Pułtusk/Czasopisma

(j). Z pod Witkowa, 31 stycznia. W dniu 30 b. m. o ¾7 widziano w okolicy naszej ogniste zjawisko napowietrzne nadzwyczajnych rozmiarów. Referent, który się w tym czasie znajdował na polu, gdzie bez przeszkód mógł całą wschodnią stronę świata okiem objąć, uderzony ztamtąd nagłem światłem oświecającem jak najdokładniej całą okolicę, widział na niebie, wówczas zupełnie wypogodzonem, ogromną kolumnę światła, której moc równała się blaskowi światła magnetycznego. Górna jej część zaczynała się mniej więcej pod kątem 35° skąd dążąc z małem nachyleniem północnem ku horyzontowi i rozszerzywszy się w jego pobliżu znacznie, przedstawiała ogromny ostrosłup, górą w poziomym kierunku ucięty, dołem zaś zaokrąglony. Tuż nad horyzontem urywa się dolny, grubszy koniec w kształt kuli, za którą na tle ciemnem posypały się dwie mniejsze ciemno-czerwone bryły kuliste. Cały fenomen trwał jedno mgnienie oka, nie zostawiając ani w kierunku siebie zajmowanym, ani też po bokach najmniejszego śladu światła.

(…) Włościanie w tym majątku, ciągle podburzani przez komisarza włościańskiego, liczne szkody robili w lasach właścicielki! Po tym wypadku przyszli do niej z płaczem, przepraszając za krzywdy, jakie jéj wyrządzili, prosząc o przebaczenie, bo powiadają, Bóg ukarał ich i przestrzegł deszczem ognistym i kamienym.

(…) Dziś przyjechał ztamtąd p. M., i przywiózł z sobą odszczypek od kawałka tego straszydła. Odszczypek ten ma ciężkość rudy. Kolor jego w złomie szaropopielaty, w niektórych miejscach błyszczący jakby metaliczny. a w innych matowy; zewnętrzna zaś strona czarna z złotemi punktami. Składu jego nie mogliśmy oznaczyć. (…)

(…) „Aby wiadomości dostarczane z różnych miejscowości, o szczegółach towarzyszących ukazaniu się aerolitu, mogły stanowić materjał dla badań naukowych i dokładnych wywodów, niezbędnie konieczną jest ścisłość matematyczna w doniesieniach: o czasie ukazania się na horyzoncie i kierunku biegu tego ciała świecącego, liczbie sekund od ukazania się światła do szumu, o widzialnej wielkości i kolorze. Niewątpliwie, że tylko badacz z obserwatorjum astronomicznego lub na otwartem polu, z ściśle uregulowanym zegarkiem w rękach, może zaznaczyć te okoliczności. Z uwagi na ważność nauki, nie można przy opisywaniu podobnego rodzaju zjawisk, zamieszczać tego, co komu wpojone zostało przez przestrach lub wyobraźnię i w każdym razie wszelkie błędne doniesienia w tym wzglądzie są nieprzebaczalnym grzechem. (…)

(…) „Dnia 18-go stycznia,” – powiada ksiądz Górski, – „jechałem do Pułtuska i około godziny 7-ej zatrzymałem się we wsi Gostyninie, o wiorst blizko 20 od Pułtuska, żeby popaść konie. W tej samej chwili na południowo-zachodniej stronie horyzontu ukazało się światło, prawie takie jak przy wschodzie słońca (¹).

(¹) Natenczas stangret mój mówił do mnie: „Panie! Spójrz pan, oto wschodzi słońce,” i w istocie zaczęły rozjaśniać się w odległości wsie, lasy, łąki, jak w piękny letni poranek.

– Meteor. Kurjer Codz. mówi, że podług otrzymanego przez redakcję tego pisma zawiadomienia z Dąbrowy za Miłosną, o wiorst 22 od Warszawy na trakcie lubelskim, "kula ognista spadła tamże zarywszy się w śniegu i pozostawiwszy ten jedyny tylko ślad po sobie". Doniesienie to najzupełniej obrane za ścisłości, zdaje się być na wiatr rzucone. Boć trzeba powiedzieć jakiej obszerności jest ten ślad, jak się przedstawia dla oka, jak głęboko zachodzi; dalej: czy się tylko ogranicza do śniegu, czy szukano pod śniegiem i t. d. Wiadomo przecież że takie meteory są to aerolity, to jest ciała spadające i w biegu przez atmosferę płonące. Więc coś więcej po nich musi zostać tam gdzie padną, niż sam ślad tylko. Taki aerolit nie odbija się od ziemi jak kula działowa, bo linja jego biegu inna niż linja biegu kuli; gdzie więc aerolit dotknie ziemi, tam na niej zostaje, zarywszy się do pewnej głębokości, albo rozucając swe części rozpryśnięte. W każdym razie coś więcej jak ślad pozostać musi. Nie było to zaś widoczne jakieś światło elektryczne – bo ono się nigdy dotąd jeszcze w takich warunkach nie pokazywało w jakich się przedstawił meteor o którym mowa. (…)

(…) Zakończymy niniejszą pogadankę opisaniem oryginalnej w swoim rodzaju spekulacji, jaka niedawno temu miała tu miejsce. Rozgłośną stała się powtórzona we wszystkich pismach publicznych wiadomość o spadłym w końcu miesiąca stycznia r. b. pod miastem Pułtuskiem meteorze. Fakt ten spowodował zapotrzebowania aerolitów, nietylko dla całego świata naukowego, ale nadto nawet dla osób niekoniecznie fachowych, które bądźto do zbiorku swych osobliwości, bądź przez samą tylko ciekawość pragnęliby jakąś cząstkę aerolitu posiadać. Prawie nie ma domu w Pułtusku, a nawet w okolicznych miastach, wsiach i folwarkach, któryby z różnych miejscowości nie był mocno zobowiązany do nadesłania aerolitów dla kilku lub kilkunastu znajomych. Zrazu garncami zbierano odłamy aerolitów, lecz wkrótce zapotrzebowaniom niepodobna było uczynić zadosyć; odłamy aerolitu wyczerpały się tak dalece, iż częstokroć za dostarczanie ich dosyć hojnie wynagradzano. Zdarzyło się, iż pewien żydek z tutejszych okolic, handlujący w przenośnej skrzynce bursztynami i drobnemi towarami, snadź wędrując od wsi do wsi, znalazł dosyć spory kamień z rodzaju mięszaniny kwarcu i węglika, a ztąd w odłamie podobny do aerolitu. Kamień ten potłukł na kawałki, boki gładsze drobnych otrzymanych cząstek przydymił za pomocą dmuchawki jubilerskiej, i fałszywe te aerolity w czasach swych handlowych wycieczek, sprzedawał odleglejszym mieszkańcom po kilka i kilkanaście groszy. Mieliśmy sposobność poznać i samego fabrykanta i jego fabrykaty, wprawdzie nieźle naśladowane, chociaż bardzo różniące się od prawdziwych ciężkością gatunkową. Strofowany przez nas ów alchemik o dopuszczanie się nadużycia, naiwnie odpowiedział: że żadne prawo nie oznacza kary za fałszowanie aerolitów!

Któżby kiedy pomyślał o niedokładności pod tym względem kodeksów karnych!…

Krup.

– Meteor.-Śnieg słony. Z Sünnyöda (w Węgrzech) piszą do gazety Magyar Ujsag: Dnia 30-go stycznia, pomiędzy godziną 7 i 8 wieczorem, byliśmy świadkami ciekawego zjawiska. Na południo-zachodzie firmamentu ukazały się dwa meteory, które jaśniały blaskiem w ciągu 25 sekund, poczém przesunęły się szybko ku północy i znikły z nadzwyczajnym łoskotem. Téjże nocy napadało śniegu na 5 cali. Włościanie, pędząc nazajutrz z rana bydło do wody, spostrzegli, że bydło, wiedzione instynktem, padło do łąki dominialnéj i lizało żarłocznie śnieg. Okazało się, że śnieg miał smak bardzo słony. Następnie włościanie wzięli się do zbierania tego śniegu, i po wygotowaniu go otrzymywali czystą sól. Właściciel majątku, na polu którego znajdował się ten śnieg, zabronił zbierać takowy, i podzieliwszy całą przestrzeń (1,600 sążni kwadr.) na 10 równych części, sprzedał je za bezcen. Powiadają, że w ten sposób wiele osób zaopatrzyło się w sól na kilka lat.^[15]
(Dz. W.)

(…) Znaleziony został jeden odłamek aereolitu z d. 30 stycznia r. b. ważący funtów 18^[16]; na odłamek ten znaleźli się podobno amatorowie, którzy zań ofiarować byli gotowi rs. 1,000 (…)

Roman Wawnikiewicz^[17] (…) mianowano go od dnia 1 sierpnia 1869 r. (…) p. o. docenta na katedrze chemii technicznej z płacą 700 rb. [rocznie] Gdy z biegiem czasu zmienił język wykładowy, otrzymał w maju roku następnego całą pensyę etatem oznaczoną, to jest 1200 rb. [rocznie] (…)

(…)

Erazm Langer^[18] (…) Dnia 22 lutego 1858 r. minister oświecenia pozwolił korzystać Langerowi przez dwa lata ze stypendyum rządowego w ilości 500 rb. rocznie na wyjazd za granicę. (…) Za powrotem do kraju, dzięki poparciu Natansona^[19] uzyskał miejsce preparatora przy katedrze chemii w Szkole Głównej z płacą roczną 450 rubli. Objął obowiązki z dniem 1 października 1862 r. (…) (24 listopada 1867 r.) mianowano go nareszcie adjunktem chemii z płacą 700 rb. rocznie. (…) To też, gdy na wniosek Dziekana Wydziału, którego z dwóch adjunktów chemii (Wawnikiewicza i Langera) przedstawić do zatwierdzenia władzy na profesora nadzwyczajnego, to Rada Wydziału sześcioma głosami przeciwko dwom, a Rada Ogólna dziesięcioma przeciwko jednemu, oświadczyła się za Langerem. Na taką decyzyę wpłynęła zdaje się krytyka analizy meteorytu Pułtuskiego, wykonanej przez Wawnikiewicza.^[20] Nominacya na p. o. profesora nadzwyczajnego chemii z płacą 1000 rb. rocznie nadeszła 14 września 1868 r.

Z przekształceniem Szkoły na uniwersytet pozostawiono Langera na zajmowanem stanowisku pod warunkiem zdobycia stopnia magistra. Gdy w roku 1870 zaczął wykładać po rosyjsku udzielono mu całej pensyi etatem oznaczonej to jest 2000 rb. Ponieważ w oznaczonym czasie wymaganego stopnia naukowego nie uzyskał, dnia 25 sierpnia 1872 r. został uwolniony. (…)

(…) [Jan] Baranowski^[21] angażował się też na rzecz poprawy wyposażenia obserwatorium, chociaż budżet, jakim dysponował, tego nie ułatwiał. Za jego kadencji [1848-1869] rocznie placówka otrzymywała 3000 rubli, z której to sumy 1050 rubli stanowiła pensja dyrektora, 800 i 500 rubli szło na pobory, odpowiednio, starszego adiunkta i młodszego adiunkta, pozostałe 650 rubli należało przeznaczyć na opłacenie dwóch woźnych, opał, oświetlenie, materiały piśmiennicze, książki itp. (…)

– Piszą z Krakowa: Rzadki co do ilości zbiór aerolitów, jakiego żaden gabinet nie posiada, znajduje się obecnie w Krakowie i wystawiony jest dla publiczności. Pan Ignacy Wawrzecki z Pułtuska zebrał bowiem 1,700 okazów różnéj wielkości, kształtu i odmian aerolitu spadłego w owéj okolicy dnia 30-go stycznia 1868 roku. Pan Wawrzecki zajął się zbieraniem odłamków aerolitu i nagromadził ogromną ilość takowych, począwszy od małych aż do kilkofuntowych. Rozłożone są one systematycznie pod względem wielkości i formy przełamu. Pan Wawrzecki oznaczył ich miejscowość, co wielkie rzuca światło na przebieg kamienistego fenomenu. Największe kawały pochodzą z Rzewnia, Boruty, Sielc; daléj idą zebrane w Rozdziałach, Rowie, najmniejsze znów w Gostkowie, Ciołkowie i Obrytach; najmniejsze pochodzą z Wielkolasu.^[4]

(…) Nadto jeszcze: „W okolicy Pułtuska spadł deszcz kamienisty dnia 30 b. m. We wsi Sielcu o 2 mile od Pułtuska w majętności p. Gąsowskiego,–część ogrodu pokrytą została drobnemi odłamkami kamieni,–Oprócz tego, ze wsi Czerwonki przysłano do Pułtuska kilka znaczniejszych odłamów, które złożono w biurze miejscowego Naczelnika powiatu.

(…) Dodać tu także należy, iż według Gazety Szląskiej, część aerolitu tego spadła we wsi Biskupicach pod Miłosławiem w W. Ks. Poznańskiem.

– Dowiadujemy się, że wydelegowany został ze Szkoły Głównej Prof. Babczyński, na grunt do wsi Gostkowa w Powiecie Pułtuskim, dla zebrania szczątków bolidu, który tam spadł w ogromnej ilości, tak, że szczątki mają zawierać kilka fur.

(…) Przy „Modlitwie konającej matki”, już przy końcu tejże kompozycji, raptem od zachodniej strony Kościoła, ukazały się cienie szczytów dachów, a piękny fioletowy kolor oświetlił kompletnie cały Kościół. Krzyk mglejącej kobiety rozległ się po Kościele; niektórzy zabobonni uwierzyli w wzywanie duchów muzyką, inni myśląc, że się w blizkości pali, uciekali z Kościoła. Schody wązkie, spadziste, wcale nie oświecone, nic zatem dziwnego, że kilka osób spadło. Jedna staruszka złamała sobie prawą nogę, troje dzieci powywijało sobie nogi, kilka osób, niewidząc słupa na zakręcie, porozraniali sobie głowy, – dosyć, że pięć osób jest mocno, a sześć mniej uszkodzonych. Na przyszłość radzilibyśmy P. Jankiewiczowi, kazać przy podobnych koncertach, Kościół, a przedewszystkiem schody, dobrze oświecić. Meteor ten spadł ćwierć mili za miasteczkiem Szlawenczyc (na Szlązku). (…) w miejscu gdzie spadł, wyparzył trzy łokciowy obwód w śniegu.–A.M. Profesor z Wrocławia.

– Zmarły w tych dniach w Warszawie ś. p. Kazimierz Sumiński, b. bibljotekarz Bibljoteki Głównej, pierwszy opisał i nadesłał do Warszawy kilka części aerolitu, spadłego w dniu 30 stycznia r. z. we wsi Sielce (powiat pułtuski, gubernja płocka), gdyż ś. p. Sumiński w powyżej wyrażonym czasie, znajdował się właśnie w Sielcu.

— Przesyłam Szanownej Redakcji dwa aerolity, jedne z tych, jakie w dniu 30 stycznia 1868 r., spadły w okolicach Pułtuska. Osiągniętą ze spieniężenia ich kwotę przeznaczam na fundusz, mający posłużyć do odnowienia grobowca Staszica na Bielanach.^[26] A. G.

(…) Starzy ludzie pamiętają, że w 1867 [1868] roku, przeleciała nad Łowiczem niezwykła kula niebieska, która dawała nadzwyczaj silne światło. Kula ta przebiegła i nad Warszawą, aż wreszcie wśród huku, spowodowanego własnym pękaniem, spadła pod Pułtuskiem (gub. Warszawska), odległego od Warszawy o 8 mil. Otóż kawałki tej kuli, tak zwane „meteoryty pułtuskie“ – dar pań Mierzejewskich z Pułtuska, znajdują się w Muzeum w Łowiczu. Z przybyszem ze stron tak dalekich, bo oderwanym od jakiejś gwiazdy, warto zapoznać się. Meteoryty pułtuskie w dużych rozmiarach zabrali ludzie uczeni do Muzeów w Niemczech i Anglji, a nasze Muzea poszukują je, – prawdopodobnie napróżno. Meteoryt i parę tablic astronomicznych – oto wszysto co dotychczas w dziale tym Muzeum posiada. (…)

W dniu 30. o godzinie 7. minucie 0. wieczorem, przy niebie zupełnie pogodném, ponad poziomem Warszawy przebiegła kula ognista (aerolit) w kierunku od południo-zachodu ku północo-wschodowi, która zniżywszy się na 10° do poziomu pękła i rozprysła się na drobne części w kształcie iskier ku ziemi biegnących. Kula ta z początku podobna do gwiazdy 1. wielkości, biegnąc zaczęła się powiększać i pozostawiać za sobą świetną smugę światła blado-niebieskiego koloru; światło zaś saméj kuli było czerwonawe. Średnica pozorna kuli wynosiła około 20 minut łuku, długość świetnej smugi od 9° do 10° stopni, a szerokość jej około 2° stopnie. Przebieg trwał 4 sekundy. Po upływie 3½ minut, dał się słyszeć trzykrotny huk podobny do odległych wystrzałów z działa. Pęknięcie nastąpiło ponad linią łączącą wsie: Sielc i Gostków nad Narwią, w okolicy miasta Pułtuska położone, a spadłe rozłamy aerolitu rozrzucone były na przestrzeni mającej do sześciu wiorst długości, a dwie wiorsty szerokości.

(…) V. Prof. Karliński okazał odłamki z aerolitu spadłego w okolicach Pułtuska dnia 30 stycznia rb. Największy z przesłanych do Krakowa otrzymał w darze dr. Dietl od jednego ze swych dawniejszych uczniów dra Gawełkiewicza. O tém zjawisku podał prof. K. niektóre szczegóły udzielone z różnych stron głównie zaś z Wrocławia i z Warszawy. Z tego ostatniego miasta opisał rzecz w liście p. Dejke^[11] adjunkt przy obserwatoryum, z którego prof. K. niektóre ustępy odczytał. (…).

(…) Auf kurze Zeit zeigte Herr Ign. Wawrzecki im mineral. Museum e. Samml. von 1600 Meteorsteinstücken, bis 7 Pfd. schwer, von dem 1868 i. Polen gefall. Steinregen (f. Bd. VII. S. 469)^[29].(…)

(…) Rok to najobfitszy w nekrologie, równie przynajmniéj jak w atmosferyczne zjawiska nadzwyczajne. Po Niemczech dzielą się okruszynami pułtuskiego aerolitu, jak gdzieindziéj najwytworniejszym przysmakiem.

— P. Ignacy Wawrzecki, naoczny świadek gradu kamiennego, który w r. 1868 d. 30. stycznia spadł obficie w okolicach Pułtuska, w Królestwie Polskiem, zebrał starannie te aerolity i uporządkowawszy złożył je w domu hr. Włodz. Dzieduszyckiego. Wszystkich aerolitów zebranych przez p. Wawrzeckiego jest 1700 i od dzisiaj każdy będzie mógł je oglądać za wstępną opłatą 20 centów.

(…) 5. Koło w Warszawie, przystępując do stworzenia zbioru meteorytów, otrzymało w czasowy depozyt 560 meteorytów pułtuskch i kilka sztuk z innych spadków oraz sporządziło mapę plastyczną terenu spadku meteorytu pułtuskiego. (…)

(…) 2. Meteoryty Łowickie (spadłe w r. 1935) zostały zgromadzone dzięki inicjatywie Prof. Romana Kozłowskiego w liczbie 50 sztuk (wagi 17 kg) przez pp. Dra Z. Różyckiego i M. Kobyłeckiego. Jest to największa kolekcja tych meteorytów.
(Por. S. Z. Różycki i M. Kobyłecki. Meteoryty Łowickie. Zabytki Przyrody Nieożywionej Ziem R. P. zesz. III s. 181).^[34]

3. Meteoryty Pułtuskie (spadłe w r. 1868) ofiarowane przez Prof. J. Samsonowicza^[35] w liczbie 18 okazów (wagi około 10 kg). Kolekcja ta wraz z kolekcją meteorytów łowickich stanowi największy w Polsce zbiór meteorytów krajowych. (…)

(…) SPRZEDAŻ ZA GRANICĘ WIELKIEGO ZBIORU METEORYTÓW PUŁTUSKICH. – Dowiadujemy się, że bardzo duży, gdyż składający się z 40 okazów, zbiór meteorytów pułtuskich, będący w posiadaniu prywatnym, a pochodzący z kolekcji Bisiera w Warszawie^[36], został sprzedany za granicę. Zbiór ten nabyła firma F. Krantz w Bonn^[37], płacąc więcej jakoby niż pragnący go nabyć jeden z instytutów naukowych w kraju. – Właściciel zapewne czuł się zmuszony warunkami materialnymi do takiej tranzakcji, a nie dosyć był uświadomiony, że sprzedaje coś, co powinno było zostać w kraju.

Czy, gdyby Polska posiadała dobrze zorganizowane muzeum geologiczne, byłby do pomyślenia fakt, że słynne meteoryty pułtuskie (których wspaniałe kolekcje zdobią muzea zagraniczne a w kraju reprezentowane są stosunkowo bardzo skromnie) wywożone są „hurtowo“ za granicę, jak w czasach politycznej niewoli?…

Należy z naciskiem zaznaczyć, że meteoryty podlegać winny ochronie, jako zabytki przyrody i wolny ich wywóz za granicę powinien być bezwzględnie zakazany.

(…) Tutaj należy przytoczyć dziwną historyję jednego z licznych odłamków meteorytu pułtuskiego, spadłego d. 30 stycznia 1868 roku.

Z odłamka tego zrobiono pieczęć dla króla… Anamu.^[39] Król Anamu podlegał Chinom i jako oznakę swej władzy, otrzymywał pieczęć od cesarza chińskiego, gdy zaś na skutek interwencyi francuzkiej w Tonkinie^[40] królestwo Anamu przeszło pod władzę rzeczypospolitej, owóż dla utrzymania tradycyi, postanowił rząd francuzki posłać pieczęć królowi Anamu. Chodziło o wybór materyału z którego pieczęć ma być zrobioną. Zapytano o radę p. Meunier^[41] znakomitego mineraloga, ten doradził, iż królowi Anamu, który się nważa [uważa] za syna nieba, wypada ofiarować cacko, także z nieba pochodzące.^[42]

Zakrzątnięto się około wyszukiwania aerolitu i zualeziono [znaleziono] odpowiedni kawałek w Wiedniu, który też nabyto za 400 franków, pochodził on właśnie z owego aerolitu spadłego pod Pułtuskiem. Wiemy iż pp. Babczyński^[10] i Dejke^[11][43] sprowadzili liczne odłamki tego gościa z przestworzy do Warszawy, ówczesna Szkoła Główna przesłała znaczną ich część do zbiorów europejskich, zkąd atoli ów aerolit zawędrował do kupca wiedeńskiego, dociec trudno. Pieczęć wygląda nader ładnie, na spiralnie wytoczonym trzonku, wspiera się owalny nagłówek, pieczęć zaś sama ze złota, naokoło dziwnie cudackiego napisu anamskiego^[44], który ma oznaczać cyfrę króla, ma napis francuzki: Le gouvernement de la Republique Française a. s. m. Dong Khonk roi d'Annam.^[45] (…)

(…) Z przyrody martwej: głazy narzutowe, przekrój studni w Wyszkowie, bursztyny, meteoryt, który spadł pod Pułtuskiem w r. 1868, ważący zgórą 7 klg. (…)