O ile nie zaznaczono inaczej, prawa autorskie zamieszczonych materiałów należą do Jana Woreczko & Wadi.

(Unless otherwise stated, the copyright of the materials included belong to Jan Woreczko & Wadi.)

Z Wiki.Meteoritica.pl

Wersja z 17:21, 23 lut 2013

Lixna →
Masa główna meteorytu Lixna (źródło: Grotthuss, Ann. d. Phys., 67, 1821)
Spadek
Lokalizacja	Łotwa
Położenie[1]	56°0'N, 26°24'E
Data	12 lipca 1820 r., 17:30
Charakterystyka
Typ	chondryt zwyczajny, H4
Masa	5,213 kg
Liczba okazów	jeden okaz (widziano również spadek dwóch innych kamieni)
Meteoritical Bulletin Database
Synonimy →
w MetBase: Daugarvpils; w NHM Cat: Daugavpils, Dünaburg, Lasdany, Liksen, Liksna, Lipno, Lixsna, Uszwalda; po rosyjsku: Ликсна; po łotewsku: Līksna

Reszta okazów utonęła

Spadek meteorytu 12 lipca (środa; 30 czerwca wg kalendarza juliańskiego) 1820 roku około godz. 17:30 na Łotwie (H4).

Na portalu meteorite.narodu.ru znajduje się krótka informacja: znaleziono jeden kamień o wadze "ponad puda" ("более пуда")^[2]. Został wydobyty z gliny z głębokości "10 stóp" ("10 футов")^[3]. Kolejny kamień spadł do jeziora co było bardzo dobrze widoczne przez rozbryzg wody. Widziano również spadający trzeci kamień. Ale tych dwóch kamieni nie znaleziono.

Pierwsze krótkie doniesienie o spadku meteorytów ukazało się w Kuryerze Litewskim już 24 lipca i mówiło o obserwacjach z okolic Krasławia. Obszerny artykuł o obserwacji bolidu i opis znalezionego okazu został zamieszczony w Dzienniku Wileńskim z października 1820 roku. Ta pełna szczegółów relacja zawiera fakty, które częściowo różnią się od ogólnie podawanych danych. Spadek meteorytu miał miejsce w dobrach rodu Zyberk^[4] w okolicach wsi Łazdanów oddalonej kilkanaście kilometrów od Lixny. Zaobserwowano również spadek kamienia do pobliskiego jeziora Kołup oraz w nurt przepływającej niedaleko rzeki Dubna (w artykule zamieszczonym w Dzienniku Wileńskim przytoczono również relację o spadku kamieni w dobrach Krasław). Bolid był obserwowany w wielu miejscowościach m.in. w Lixnie w kierunku na wschód. W anonimowym rękopisie O spadnieniu Kamieni Atmosferycznych w Inflantach Polskich, znajdującym się w zbiorach AGH w Krakowie (Kosiński 2009), są również informacje o innych miejscach skąd obserwowano przelot bolidu.

Za Słownikiem... Chlebowskiego (1883) wiemy, że w 1727 roku dobra kołupskie i likśnieńskie nabył Józefat na Wyszlingu Zyberk. W skład tych dóbr wchodziły m.in. majętności Krasław, Liksna i Kołup.

(…) Dobra kołupskie, własność dziedziczna hr. Stanisława Plater-Zyberka, zajmują 11,024 dzies. i sążni 1754. Składają je folw.: Kołup, Arendol, Andrzejów, Jadwigów i Marylów, tudzież 208 mniejszych ferm czyli zaścianków, należących do właściciela K[ołup]. Dobra te za czasów krzyżackiego zakonu wchodziły w skład komturatu dyneburskiego i dzieliły się na dwie części, z których jedna nosiła łotewskie miano Bałtmujży (t.j. Biały dwór), druga zaś nazywała się Łazdany alias Kołup. (…)

źródło: Chlebowski et al. (1880-1902)

Wymieniona w Dzienniku Wileńskim wieś Łazdany to prawdopodobnie obecna wieś Lazdāni na północnym brzegu jeziora Kołup, tam też do nieodległego jeziora Kołup wpadł inny okaz meteorytu, a 3 wiorsty (ok. 3 km) na wschód od wsi w nurt rzeki Dubna wpadł trzeci kamień^[5]

Warto również zaznaczyć, że przytoczony w DW opis spadku i przyczyn efektów mu towarzyszących jest bardzo wnikliwy i bliski rzeczywistej naturze tego procesu.

Spadek meteorytu Lixna miał zatem miejsce w okolicach miejscowości Kołup na północnym brzegu jeziora, a nie w pobliżu Liksny, jak zaznacza się w katalogach!

W wyniku błędu pisowni nazwy Lixna dokonanego przez Laugier'a^[6], przez wiele lat w literaturze pisano również o spadku meteorytu Lipno nie identyfikując go poprawnie z meteorytem Lixna (Kosiński 2009, 2009; Morozewicz 1931; Pokrzywnicki 1957). Błąd skorygował już Chladni w 1824 roku i w katalogu meteorytów Meteoritical Bulletin Database nazwa Lipno jest synonimem nazwy meteorytu Lixna.

Fragmenty tego meteorytu są bardzo rzadko spotykane w kolekcjach prywatnych.^[7]

Dziennik Wileński (1820)

Artykuł z Dziennika Wileńskiego (pisownia oryginalna)

O kamieniach meteorycznych, spadłych w powiecie dyneburskim.

_____

(Nim będziemy mogli udzieli czytelnikom Dziennika wileńskiego rozbiór tych kamieni, tymczasem ogłaszamy o ich spadnieniu wiadomo, na mieyscu sporządzoną i nadesłaną przez JW. Michała Hrabię Platera Zyberka^[4], członka honorowego cesarskiego uniwersytetu wileńskiego).

W Lixnie (*) majątku pod dożywociem JW. Maryi z Platerów Zyberkowey^[4], podkomorzyney inflantskiey, zostającym, a w witebskiey gubernii, dyneburskiém powiecie, nad Dzwiną, o kilka mii od Dyneburga ku Rydze lezącym, dnia 30 junii tego roku, między 5tą a 6tą wieczorem, postrzeżono w wysokości 60 kilku gradusów na wschodzie kulą ognistą, nieco mnieyszą od xiężyca w pełni, ogniem różowym bardzo jaskrawym jaśniejącą, która pod kątem około 18 gradusów z południową liniją, z południa zachodu na północno-wschodnią stronę, z wielką szybkości przeleciała i w wysokości około 30 gradusów znikła. Kula ta zdawała się pali, gdy prócz jasności otaczającey kulę, płomień nakształt. krótkiego ogona komety za nią się ciągnął i zostawował wężykowe chmurki, które powolniey dążąc za kulą rozpuszczały się w powietrzu.

__________

(*) Doniesienie o spadnieniu tych kamieni, ogłoszone jest także przez akademiją petersburską nauk, gdzie nazwisko mieysca przez omyłkę jest w Likienie, a bydź powinno w Lixnie (R).

W przelocie kuli łoskot rozchodzi się podobny do tego, który wydaje grzechotka. Nie przeszło minuty po zniknięciu kuli, jak z tey strony, gdzie była zniknęła, dały się słyszeć nayprzód: trzy silne wystrzały, podobne do huku blizko wystrzelonych dział wielkiego kalibru, po nich strzały mnieyszey siły bardzo zgęszczone, nakoniec odgłos długo rozchodzącego się grzmotu.

Tego samego dnia i w teyże chwili o 24 wiorst^[8] od Lixny na polu wsi, Łazdanów, należącey do majątku Lixny, po gwałtowném strzelaniu i trzaskaniu, wypadł kamień o pięćdziesiąt kroków od bronujących tam dwóch mocno chłopów przelęknionych. W tymże czasie o 4 wiorsty ztamtąd, przed koszącemi sześciu innemi chłopami, z przeraźliwym świstem wpadło cóś do kołupskiego jeziora^[9] z wyrzuceniem wody na kilka sążni do góry i wstrząśnieniem całego jeziora. Nakoniec cóś podobnego wpadło do rzeki Dubny o 3 wiorsty od pierwszego mieysca na prawo.

Kamień, który padł na pole, wcisnął się do bardzo twardey gliniastey ziemi na 1½ stopy, ważył około funt. 40: by z razu tak ciepły, że sparzył chłopów, którzy porzuciwszy bronowanie i przyszedłszy nieco do siebie, dotykać się jego chcieli: wydawał koło siebie prochowy zapach. Postać jego miała kształt okrągłego kowadła cienkim swym końcem utkwionego w ziemię; powierzchnia jego jest czarna, i tak, jak gdyby palcami pociskana.

Gdy go wkrótce potym zebrani na dziwowisko chłopi dobyli i roztłukli, okazał się środek jego światło szarawy, wielo metaliczny glans mającemi warstami na wszystkie strony pokrzyżowany. Te warsty równie jak i szara część onego igłę magnesową przyciągają; szara zaś część przez drobnowidz uważana, okazuje wiele kulek metalliczny glans mających, podobnych do drobnych cząstek żywego srebra, i ta część w kilka dni pokryła się we wszystkich ułamkach kamienia plamami rdzawemi.

Po ścisłym na zlecenie JW. Podkomorzyney na wszystkich mieyscach uczynionym badaniu i wysłuchaniu wszystkich, którzy ten fenomen widzieli, okazało się, iż w pół drogi z Lixny do mieysca, gdzie upadł kamień, już nie kulę ognistą widziano, lecz cóś lecącego w postaci dużego snopa, jednym do Lixny obróconym końcem gorejącego; tam zaś, gdzie zleciał kamień, widziano na powietrzu większą nierównie jak xiężyc ciemno-szaro-jaśniejąc kulę, która się nayprzód rozerwała, potym części się z sobą zeszły, nakoniec przy ogromnym strzelaniu, postać wzięła szerokiego, świetnego, a do ziemi spuszczonego płótna.

Huk pękania się kuli w różnych stopniach siły, lecz wszędzie równym sposobem o 15 mil na wszystkie strony słyszany, porównywanym by do 3 mocnych wystrzałów armatnich, poźniey do ciągłego ognia działowego, nakoniec do hałasu, który sprawują mielące żarna w nocy, lub bębnienie na wielkich bębnach, lub też jechanie ciągłe i prędkie wielkiemi pojazdami po moście.

Ten gwałtowny trzask i łoskot, więcey jak grzmotowy, w chwili, gdzie żadney na niebie chmurki nie było, wszystkich polękał włościan. Kobiéty równie jak nayodważnieysi mężczyzni obronić się od myśli nie mogli, iż już nadszedł by koniec świata.

Pod czas tego fenomenu i po nim, jak naypięknieysza panowała pogoda i lekki tylko trwał wiatr południowo-wschodni.

Lecąc kul w jednostaynym kierunku widziało wspólnie na 5 mieyscach jedénaście osób: pękanie jey i towarzyszące temu pękaniu okoliczności wyżey opisane, widziało w Warkowie, dwie wiorsty daley za mieyscem, gdzie upadł kamień, dwóch cieśli, ktorzy wtedy właśnie ze zwróconą w tę stronę twarzą, koło dachu pracowali.

Prócz znalezionych śladów upadłych kamieni, wnosi trzeba że więcey jeszcze ułamków do szerokiey puszczy wpadło w tém mieyscu będącey. A to ztąd, że pęknięcie ognistey kuli zdarzyło się nad tą puszczą, i będący w niey dla różnych przyczyn ludzie dla wielkiego trzasku, trzęsienia ziemi i łamania drzew przerażeni z lasu pouciekali. Nakazana w lesie obława okaże, czy to mniemanie jest sprawiedliwe.

Kamień, który spad na twardą ziemię, zaraz od chłopów strzaskany i rozebrany został, tak, że małe tylko kamuszki iego pozyska można było. Które to kawałki do uniwersytetu wileńskiego posłane.

Zdaje się, iż kamień ten częścią jest widzianey ognistey kuli; że ta kula w jedney sekundzie koło 24 wiorst przebiegła; że przed pęknieniem przestała się palić, a oziębione lotne części koło jądra jey atmosferę chmurową otworzyły. Ze ta atmosfera przy samem pęknięciu częściowie rozpartą i przez sprężystość powietrza znowu zacieśnioną została. Ze strzelanie i cały łoskot przypisać należy gwałtownemu rozdarciu powietrza w momencie pęknienia. Że ostudzenie kamienia coraz większe było im bliżey do ziemi się przybliżał, i tak silne było od momentu pęknienia do padnięcia na ziemię, że przez ten czas powierzchnia ułamka stopić się nayprzód, potém ostygnąć mogła. Zdaje się nakoniec (ze względu na kąt w pionowey płaszczyźnie, w którym cieśle pękanie kuli widzieli i który na gałęziach drzewa blizko będącego pokazali, stosowie do punktu, pod którym wnosić trzeba, iż explozya nastąpić musiała), że wysokość w którey pękł kamień do 2ch wiorst wynosić mogła (*).

(…)^[10]

__________

(*) Do wspomnianego wyżey opisu, ogłoszonego w gazecie petersburskiey akademickiey, przydano jest, iak następuje: "Zgromadzenie uczone akademii nauk, chcąc podać ciekawym czytelnikom zaspakajającą wiadomość opisanego powietrznego kamienia, jednemu ze swoich członków poleciło wynaleść gatunkowy jego ciężar (pondus specificum), który się okazał równym 3,718 do 1, gdzie 1 oznacza ciężar wody, którey objęto równa si objętosci kamienia. W powietrzu ważył on 6 uncyy, 5 drachm i 20 gran aptekarskich^[11], w wodzie zaś (na 13,4 Reaum.) utracił z tego ciężaru 1 uncyą, 6 drachm i 18 gran; kawał ten kamienia wielkości prawie 3,4 cali angielskich kubicznych, przyjąwszy wagę takiego cala wody 253 gran; bez względu jednakże na tak małą objętość tego kamienia i zaledwo dostrzedz się mogące w nim szpary, ciężar jego powiększył się prawie 68 granami czyli całym łotem, dla wsiąkłey w te szpary wody, którą potem, jak można naystaranniey na całey jego powierzchni otarto suchym płatkiem. Akademik tenże przekonał się, że stalowa namagnesowana igła dość prędko się przyciągała, tak w poziomém jey położeniu, jako też w dół i w górę każdém punktem powierzchni tego kamienia, a mianowicie warstami czyli cząstkami żelaznego blasku i koloru; ale ponieważ kamień ten zgoła nie przyciągał opiłków żelaznych, dla tego nie ma własnożci magnetycznych.

źródło: Dziennik Wileński (1820)

Źródła

Grotthuss (1821) (s. 337-367)

Plik:Grotthuss 1821 (AnP 7 67).djvu Grotthuss (1821), s. 337-367

Chladni (1821) (s. 337-338)

Chladni (1821), s. 337-338

Powołanie na: Zeit. für Russl. No. 180

Kesselmeyer (1861) (s. 373, 428)

13.

1820

12.

Juli

Lasdany (***)[12] bei Lixna (oder Liksen: 56°0'N., 26°25'O.), N. von Dünaburg. - Sp.-Gew.: 3,66-3,76[13]

Gouv. Witepsk

G.68.1821.337.[14] W. 1860. S. 1860.

486.

13

1820. 12. Juli

Lasdanybei Lixna, N. von Dünaburg; Gouv. Witepsk.

Russland

ungefähr 56°0'N 26°25'O.

G. 68. 1821. 337.[14]

Aus einem Feuermeteor mehrere Steine, davon einer von 40 ℔.

Buchner (1861)

Lasdani (Lixna, Dünaburg), Russland, 1820, Juli 12. GA. 15, 221. Grotthuss GA. 67, 337 (Abb.) SchwJ. 29, 511. Laugier Ann. d. Mus. 6° année. Bull. Soc. philom. Paris 1823, Juni. SchwJ. 43, 26.[15] GA. 75, 226. Eichwald EJ. 56, 315. Fror. N. 1827. PA. 73, 585. 85, 574. Ergb 4, 16. Karsten EJ. 59, 14. Shepard SJ. (2) 2, 377. (2) 16, 148. PhCtr. 1848, 289. RbH. Suppl 5, 28. J. 1852, 989. K. 3, 288. Ha. 75. MCh. 922. Br. 85.

rozwinięcia skrótów → patrz Bibliografia/Buchner Otto

Lokalizacja

Źródło: Wiki.Meteoritica.pl

© Jan Woreczko & Wadi

Lixna, (K) Kołup, (L) Łazdany, (O) Oknista, (U) Ushwalde

Jezioro Kołup i rzeka Dubna

współrzędne wg Meteoritical Bulletin

* W 2018 roku Google zmieniło zasady działania apletu, mapa może wyświetlać się niepoprawnie (pomaga Ctrl+F5); więcej → Szablon:GEMap-MyWiki

Lixna po łotewsku Līksna, miejscowość Kołup (łot. Kalupe), wieś Łazdany (łot. Lazdāni), jezioro Kołup (łot. Kalupa Ezers), rzeka Dubna (łot. Dubna (upe)), Oknista (łot. Aknīste), Izvalta (Ushwalde)

Mapy

Liksna, Kołup i Łozdany. Mapa Polski z 1859 roku (fragment) (źródło: Chrzanowski (1859))

Kołup, Лазданы i rzeka Dubna. Fragment arkusza mapy z 1921 roku (źródło: Arch. Map WIG)

Bibliografia

• Buchner Otto, (1861), Versuch eines Quellenverzeichnisses zur Literatur über Meteoriten, w: Broenner Heinrich L., Abhandlungen, herausegeben von der Senckenburgischen naturforschenden gesellschaft, Bd. 3, Frankfurt a.M. 1859-1861, s. 455-482. Plik PDF; plik DjVu.

• Chladni Ernst F.F., (1821), Neue Beiträge zur Kenntniss der Feuermeteore und der herabgefallenen Massen. Annalen der Physik, 8, Bd. 68, 1821, s. 329-366. Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  . (s. 337-338)

• +Chlebowski Bronisław, Sulimierski Filip, Walewski Władysław, et al., (1880-1902), Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tomy I-XV, Warszawa 1880-1902. Pliki PDF. Tom IV, s. 877. Wszystkie tomy Słownika... - Wikisource: Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego

• Dziennik Wileński, (1820), O kamieniach meteorycznych, spadłych w powiecie dynaburskim. t. III, nr 10, październik 1820, s. 192-197. Plik DjVu; plik PDF. Relacja ta była przedrukowana w kwartalniku Meteoryt, 3, 2009, s. 10–11.

• +von Eichwald Carl Eduard, (1852), Der Meteorstein von Lixna (Briesliche Mittheilung an Hrn. A. v. Humboldt.). Annalen der Physik, 85, Bd. 161, 1852, s. 574-579. Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  .

• +Gilbert Ludwig Wilhelm, (1821), Zusatz, von dem Kurländischen meteorischen Papiere und einem Finnländischen Meteorsteine. Annalen der Physik, 7, Bd. 67, 1821, s. 367-370. Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  .

• +von Grotthuss Theodor, (1821), Untersuchung eines in Kurland, im Dünaburg'schen Kreise, am 30 Juni (12 Juli) 1820 herabgefallen Meteorsteins. Annalen der Physik, 7, Bd. 67, 1821, s. 337-367 + tablica. Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  .

• Kesselmeyer Paul August, (1861), Ueber den Ursprung der Meteorsteine. Tafel XII-XIV., w: Broenner Heinrich L., Abhandlungen, herausegeben von der Senckenburgischen naturforschenden gesellschaft, Bd. 3, Frankfurt a.M. 1859-1861, s. 313-454, (s. 373, 428). Plik PDF; plik DjVu.

• Kosiński Janusz W., (2009), Jeszcze o meteorycie Lixna. Meteoryt, 4, 2009, s. 19-20. Fragment tekstu: O spadnieniu Kamieni Atmosferycznych w Inflantach Polskich. Odnaleziony i opracowany przez Janusza Kosinskiego anonimowy rękopis opisujący dosyć szczegółowo okoliczności spadku i znalezienia meteorytu Lixna.

• Kosiński Janusz W., (2009), Zaginiony meteoryt Lipno. Acta Soc. Metheor. Polon., vol. 1, 2009, s. 87-89. Plik PDF .

• +Kuhlberg Alphons C., (1868), Analyse und Beschreibung der Meteorite von Nerft, Honolulu, Lixna und eines im Gouverment Jekaterinoslaw gefallen Meteoriten. Archiv für die Naturkunde Liv-, Ehst- und Kurlands, 1868, s. 23-29.

• +Kumelski Norbert Alfons, (1826), Opisanie nowo-odkrytych lub mniey znajomych minerałów, Rozbiór dwóch rossyyskich aerolitów, Dziennik Wileński, seria Umiejętności i Sztuka, t. I, wrzesień 1826, s. 269-272.^[16] Plik eLib.

• +Kuryer Litewski, (1820), Krasław. nr 86, w Wilnie w Poniedziałek dnia 19 Lipca v.s. 1820 roku. Plik PDF.

• +Laugier André, (1823), Vorläufige Nachricht von der chemischen Analyse zweier in Polen gefundenen Aerolithen und zweier Meteor-Eisen. Annalen der Physik, 15, Bd. 75, 1823, s. 264-268. Tam analizy meteorytów Lipno i Zaborzika. Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  .

• +Laugier André, (1824), Analyse de deux Météorites, Annales de chimie et de physique, 25, ser. 2, Paris 1824, s. 219-221.^[17] Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  ; plik hPDF.

• Morozewicz Józef, (1931), Części składowe meteorytów i Wykaz meteorytów spadłych na historycznych ziemiach polskich, w: Tschermak G., Becke F., Podręcznik mineralogji, wydanie polskie, Warszawa 1931, s. 806-816. Tam lista polskich meteorytów z uwzględnieniem granic przedrozbiorowych. Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  .

• +Nöggerath J., (1825), Laugier's neueste Analysen von Meteoreisen und Meteorstein aus Polen. Schweigger's Journal für Chemie und Physik, Bd. 43, 1825, s. 25-27.^[18] Plik PDF.

• +Pisulewski S., (1856), Wiadomości o aerolitach czyli kamieniach spadających z powietrza. w: Ungier J., Kalendarz Warszawski popularno-naukowy na rok zwyczajny 1857 który ma dni 365, 1857, s. 60-64. Tam o meteorytach Lipno i Zaborzika.

• Pokrzywnicki Jerzy, (1957), Koniec legendy meteorytu Lipno. Kosmos B, zesz. 4(12), 1957, s. 303-304.

• Szablon:Заварицний (1952)

Przypisy

Zobacz również

• doniesienie Krasław

Linki zewnętrzne

• Meteoritical Bulletin Database (MBD) - meteoryt Lixna
• Encyclopedia of Meteorites (EoM) - meteoryt Lixna

• Vernadsky Institute of Geochemistry and Analytical Chemistry - Ликсна
• meteorite.narodu.ru - Каталог метеоритов России и стран бывшего СССР • Liksna
• Wikipedia (LV) - Aknīste • Dubna (upe) • Izvalta • Kalupe • Līksna
• Wikipedia (RU) - Ликсна (метеорит)
• HistoricMeteoritres.com - meteoryt Lixna

Co jeszcze na stronę? (What else to supplement?) (poszukać, uzupełnić …)

• Buchner (1861)