O ile nie zaznaczono inaczej, prawa autorskie zamieszczonych materiałów należą do Jana Woreczko & Wadi.

(Unless otherwise stated, the copyright of the materials included belong to Jan Woreczko & Wadi.)

---

Z Wiki.Meteoritica.pl

Doniesienie o spadku deszczu meteorytów około 1304 roku w Strzelcach Krajeńskich

Friedland →
Wątpliwy (doubtful) spadek
Lokalizacja	Friedland, Friedeland
Położenie[1]	nie zidentyfikowane
Data	1 października 1304 r.
Uwagi	kłopot z ustaleniem lokalizacji
Charakterystyka
Typ	meteoryty kamienne (żelazne ?)[2]
Masa	kilka kamieni (?)
Meteoritical Bulletin Database
Synonimy →
w NHM Cat: Friedeburg

Dlaczego hasło ma tytuł Bierzwnik, a nie Friedland?

Doniesienie "Friedland" z początku XIV wieku jest wymieniane we wszystkich katalogach meteorytowych. Wydarzenie to miało miejsce w tak odległych czasach, iż wydawać by się mogło, że jest to już historia zamknięta i nie warta dalszych dociekań – powielany, suchy zapis w zestawieniach – Friedland, 1304. Dopiero publikacja Jacka Brzustowicza z 2001 roku tchnęła nowe życie w tę historię.^[3] Tytułowe pytanie Czy cystersi z Bierzwnika widzieli meteoryt? stało się inspiracją do wielu nowych odkryć i hipotez. Nazwa Friedland nabrała nowego znaczenia w świetle niedawnych odkryć i nowych badań meteorytów Morasko. Teoria o spadku deszczu meteorytów pod Poznaniem w nie tak zamierzchłej przeszłości, około 700 lat temu (czyli ok. roku 1300), stała się prawdopodobna i atrakcyjna. Hipoteza Rainera Bartoschewitz'a (2001), że meteoryty Tabarz, Przełazy i Morasko mogą pochodzić z tego samego spadku, dając najdłuższą ze znanych elips, zaowocowała hipotezą "Bolidu wielkopolskiego". Być może właśnie to wydarzenie, którego świadkami byli cystersi z Bierzwnika, stanie się jednym z argumentów potwierdzających te hipotezy? Oby. Czekamy na dalsze wyniki badań laboratoryjnych i wnioski historyków.

Spis treści 1 Doniesienie o spadku deszczu meteorytów około 1304 roku w Strzelcach Krajeńskich 2 Friedland Friedeburg Friedeberg Vredeland Vredberch… Bierzwnik 3 Współczesne ustalenia 3.1 Hipoteza bolidu wielkopolskiego 4 Czy spadek meteorytu może spowodować pożar? 5 Źródła 5.1 Publikacje Chladniego 5.2 Wcześniejsze źródła 5.3 Wzmianki o wydarzeniu u późniejszych autorów 5.4 Zjawiska astronomiczne w tamtym okresie 6 Lokalizacja 6.1 Mapy 7 Galeria 8 Bibliografia 9 Przypisy 10 Zobacz również 11 Linki zewnętrzne

Friedland Friedeburg Friedeberg Vredeland Vredberch… Bierzwnik

W katalogu meteorytów Grady (2000) pod datą 1304 jest zarejestrowany wątpliwy (doubtful) spadek meteorytów. Dnia 1 października 1304 roku w miejscowości Friedland (Friedeland, Friedeburg) spadł deszcz (?) meteorytów żelaznych (?)^[2].

Friedland Frankfurt, Germany Fall 1304, October 1 Stone. Doubtful Synonym(s): Friedeburg Several stones, black and hard as iron, are said to have fallen at a place given by the some authors as Friedland (Branderburg, 52°7'N, 14°15'E) and by some others as Friedeburg (on the Saale, 51°37'N, 11°45'E), E.F.F. Chladni (1819)[4]. The evidence is not conclusive.

Relacje z tego dramatycznego wydarzenia z początku XIV wieku, interpretowanego dziś jako opisy spadku deszczu meteorytów, znajdujemy w wielu historycznych źródłach. Przebieg zjawiska był zapewne obserwowany z wielu miejsc ówczesnej Europy, a jego skutki rozleglejszy zasięg → patrz Bolid wielkopolski? Panuje niestety spore zamieszanie dotyczące daty i miejsca tego zdarzenia. Nie ulega niemal wątpliwości, że było to:

- 1 października (w dniu św. Remigiusza^[5]); Kroniki Detmara – Remigius, Kranz (1574) – Remigij, Simonis (1730) podaje datę 1. Octobr. am Tage Remigii,

- lub 1 listopada – w Roczniku Kołbackim wymienia się dzień uroczystości Świętych Dusz, który to dzień Karwowski (2009) utożsamia z dniem 1 listopada – świętem zmarłych(?)^[6].

ale już rok tego wydarzenia jest różny w różnych źródłach:

- 1303 – Simonis (1730)^[7],

- 1304 – Spangenberg (1572), Dresser (1596), Christmann et al. (1624), Olearius (1667), Chladni (1803, 1808, 1815a, 1819, 1826),

- 1305 – Rocznik Kołbacki, Rocznik Limousin, Chladni (1819),

- 1306 – Kroniki Detmara

i jego ustalenie pozostaje nierozstrzygnięte.

Również miejsce zdarzenia jest różnie podawane w źródłach:

- Friedeberg im Lande über der Oder – Kroniki Detmara

(oryg. brzmienia: vredeberch^[8] (Grautoff 1829), Bredeberch (Hirzel 1884))

- Friedeburg an der Sala – Spangenberg (1572), Dresser (1596), Olearius (1667),

- Vandales – Rocznik Limousin,

- Vredberch in patria – Rocznik Kołbacki,

- Vredeland, in Marchia Brandenburgensi – Saxonia.

Natomiast Chladni w oparciu o powyższe źródła podawał:
Friedburg, Friedeburg an der Saale, Friedland, Friedland im Brandenburg.

W swym pierwszym artykule o wydarzeniach z początku XIV wieku Czy cystersi z Bierzwnika widzieli meteoryt? Brzustowicz (2001) za pierwotne źródło doniesienia uważa Rocznik Kołbacki obok Kronik Detmara. Pozostałe źródła prawdopodobnie opierały się na tych wcześniejszych zapisach i podlegały naturalnemu procesowi interpretacji i modyfikacji, więc zapewne ich autorzy nie zawsze dochowywali staranności w odpisie. Skąpa dawniej wiedza geograficzna i ówczesny chaos nazw osad, miast i regionów (ich granic), skutkowały występowaniem w źródłach tak różnych lokalizacji zdarzenia.

W swym artykule z 2009 roku Karwowski i Brzustowicz^[9] wskazują Strzelce Krajeńskie (niem. Friedeberg) jako prawdopodobne miejsce zdarzenia. Miasto to lokowane po 1272 roku nosiło początkowo nazwę Vredeberge, ale wkrótce po utworzeniu w XIV wieku nowej prowincji brandenburskiej, zwanej Nową Marchią, otrzymało nową formę pisemną – Friedeberg (1366 r.). Na przestrzeni dziejów miasto wymieniano w dokumentach jako: Vredeberge – 1286 r., Vredebrech – 1290 r., Vredeberch^[8] – 1296 r., Ffredenbrghe – 1337 r., Vreideberg – 1361 r., Friedeberg – 1366 r., Friedebergk – 1373 r., Friedenbergk – 1381 r., Vredeberg – 1464 r. – ostatecznie przyjęła się nazwa Friedeberg (Graliński 2005).

Warto zauważyć, że w tamtym okresie, na terenie dzisiejszego kraju związkowego Saksonia-Anhalt, znajdowała się osada o nazwie Vredeberch dziś – Freideburg (Saale) – dzielnica Gerbstedt^[8] i być może Spangenberg (1572) dokonał poprawnej identyfikacji miejsca?

Współczesne ustalenia

W artykule Karwowskiego i Brzustowicza z 2009 roku znajdujemy szczegółowy opis śledztwa dotyczący domniemanego spadku około 1300 roku. Wnikliwa analiza źródeł, weryfikacja zapisów i precyzyjny wywód wskazuje na bardzo duże prawdopodobieństwo, że około roku 1304 w Strzelcach Krajeńskich doszło do spadku obfitego deszczu meteorytów. Więcej szczegółów w artykule Karwowskiego (Karwowski et al. 2009).

Za Karwowskim (2009)^[9]

(…)

Poniżej tekst po łacinie z drobnymi ewentualnymi zmianami (uisa (visa)) Anno milleno trecenteno quoque quino Vredberch in patria sunt maxima signa preacta, Festum sanctarum dum coluit plebs animarum. Tunc pluit ignitas de celi culmine petras. Urna uelud tina fuit harum uisa (visa) ruina. In qua parte pluit terra perusta fuit.^[11]

Próba tłumaczenia tekstu łacińskiego z wariantowym znaczeniem słów:

"W 1305 roku w parafii „patria” (okolicy, kraju) Strzelce. przeżyte zostały wielkie znaki (uczynione zostały potężne znaki), podczas uroczystości Świętych Dusz, kiedy to gromadzi się lud. Wtedy to, ze szczytu nieba (z najwyższego punktu nieba) spadł deszcz ognistych kamieni. Urny i garnki (Urny i naczynia na wino) zostały zniszczone (widoczne były ich zniszczenia, lub które spowodowały zniszczenia ew. urny z prochami i naczynia na wino zostały zniszczone). W miejscu, w którym spadł ognisty deszcz, ziemia była doszczętnie spalona (lub w miejscu, w którym upadły ziemia była doszczętnie spalona)”. Nazwa Vredberch – została przyjęta jako odnosząca się do Strzelec Krajeńskich (Brzustowicz 2001, 2004)

(…)

(…)

Zapis tekstu współczesny: 1306. 1.Octbr. (am Tage S. Remigius).

„Am 1.October d. J. fielen bei Friedeberg im Lande über der Oder “feurige Steine (d. i. Meteorsteine) aus dem Wolken in die Erde, verbrannten, was sie berührten, und thaten groβen Schaden”.^[12]

Oraz jego tłumaczenie: 1306 1 Październik (w dniu św. Remigiusza^[5])

1 października tegoż roku spadły pod Strzelcami w kraju za Odrą “ogniste kamienie (kamienie meteorowe ) z chmur na ziemie, spaliły czego dotknęły i uczyniły wielkie szkody”.

W tekście używamy nazwy Strzelce Krajeńskie, jako odpowiednik nazwy Friedeberg.

(…)

(…)

I kolejne wzmianki: "In Marchia Brandenburgensi ad oppidum Vredeland die Remigii (1304)^[13] ceciderunt e coelo igniti in morem grandinis lapilli, et incensis praediss et quibuscunque rebus in agro comprehensis, ingens damnum rusticae plebi importarunt" –– "SAXONIA" – Kranz.^[14]

„W Marchii Brandenburskiej, na miasto Vredeland. w dniu Remigiusza (1304) spadły z nieba ogniste kamyki (lapilli – zdrobnienie od kamienie) podobne do gradu, i podpaliwszy grunty (posiadłości) i ogarnąwszy wszystko na polu, spowodowały ogromną szkodę (własności) ludu (chłopów, wieśniaków) (lub: wyrządziły ogromną krzywdę ludowi)” – ten tekst przypomina bardzo poprzednie. „SAXONIA” – Kranz. Istnieje też dopisek odnośnie tego samego cytatu, że lokalizacja brzmiała "Vredeland in Vandalia".

(…)

(…)

W Brandenburgii, w tym w Nowej Marchii, istniały miasta o nazwie Frydland (np. Mirosławiec), ale wzmianki z Rocznika Kołbackiego i Kroniki Ditmara raczej przesądzają, że chodziło o Friedeberg a nie Frydland.

PODSUMOWANIE

Z przeprowadzonych dociekań wynika, że około roku 1300 na miejscowość Strzelce Krajeńskie spadł deszcz meteorytów. Opisy są zgodne co do charakteru spadku. Opis wydaje się bardzo wiarygodny. Najbliższymi świadkami spadku mogli być mnisi z klasztoru w Bierzwniku – z filii Kołbacza. Zatem dotarcie wiadomości do Kołbacza nie trwało zbyt długo. Znaczenie zjawiska spadku deszczu meteorytów musiało być poważne, gdyż znalazło stosunkowo długą wzmiankę w Roczniku Kołbackim obok ważnych historycznych wydarzeń w skali europejskiej. Pozostałe źródła poza Kroniką Detmara są najprawdopodobniej wynikiem powielania pierwotnej wiadomości. Zaistniałe zjawisko musiało być znamienne i wywołało zainteresowanie. Możemy się jedynie domyślać, że był to dzienny bolid. Zastanawiający jest fakt wywołania pożarów po spadku odłamków meteorytu. Skoro spadające z nieba kamienie spowodowały pożary należy przypuszczać, że mieliśmy do czynienia z deszczem meteorytów żelaznych. Pozostaje pytanie. Czy istnieją szanse na odnalezienie meteorytów w rejonie Strzelec Krajeńskich? Taka szansa naszym zdaniem istnieje. Obszar dookoła murów miejskich nie jest zabudowany i może, po uzyskaniu zgody warto by podjąć poszukiwania. Teren starego miasta został doszczętnie zniszczony po wojnie i objęty jest nową zabudową i poszukiwanie w obrębie miasta wydaje się utrudnione z powodu znacznych ilości powojennego gruzu zawierającego niewątpliwie dużo metalu.

(…)

Tyle Karwowski i Brzustowicz. Zagadnienie to jest szczegółowo badane również przez Wiesława Czajkę (Czajka 2010, 2011, 2013).

Hipoteza bolidu wielkopolskiego

W 2001 roku Rainer Bartoschewitz (Bartoschewitz et al. 2001) porównując wyniki analiz składu chemicznego meteorytu Tabarz z danymi dla Moraska i Przełazów wysunął hipotezę, że te trzy meteoryt mają wspólne pochodzenie (patrz → Hipoteza Bartoschewitza). Meteoryty te są oktaedrytami gruboziarnistymi (Og, coarse octahedrites) typu IAB-MG. Również miejsca ich znalezienia (włączając meteoryt Jankowo Dolne o podobnym składzie) leżą niemal na jednej linii (patrz rysunek).

Niezależnie, w 2001 roku, ukazała się publikacja Jacka Brzustowicza (Czy cystersi z Bierzwnika widzieli meteoryt?) łącząca katalogowe wydarzenie Friedland 1304 (Grady 2000) z hipotezą, że w starych kronikach opisujących to wydarzenie jest mowa o bolidzie widzianym z Bierzwnika w województwie zachodniopomorskim, w powiecie choszczeńskim (patrz → doniesienie Friedland 1304).

Z połączenia tych dwóch koncepcji, w 2010 roku Wiesław Czajka zaproponował hipotezę, że opisywaną w starych kronikach i katalogach kometę, obserwowaną w kwietniu 1305 roku (trzy dni przed i trzy dni po Wielkanocy), należy interpretować jako opis bolidu odpowiedzialnego za wspólny spadek meteorytów Tabarz, Przełazy i Morasko (patrz → hipoteza Bolid wielkopolski).

Czy spadek meteorytu może spowodować pożar?

W źródłach możemy znaleźć opis pożaru wywołanego przez spadek meteorytu pod Friedland: spadł z nieba grad ognistych kamieni, powodując pożary gospodarstw i plonów w polu. W czasach współczesnych nie odnotowano jak dotąd przypadku pożaru wznieconego przez meteoryt. Ale na przykład w opisach spadku meteorytu Velikoi-Ustyug (Великий Устюг)^[15] znajdujemy wzmiankę o wywołanym przez niego pożarze (Svyatskii 1927). Więc kto wie?

Źródła

Publikacje Chladniego

Katalog meteorytów Grady (2000) powołuje się na publikację Chladniego z 1819 roku. Ale o tym wydarzeniu pisał Chladni wielokrotnie w swoich artykułach.
Ułożone chronologicznie jego artykuły o spadku w Friedland:

Chladni (1803) (s. 308)

Niedergefallene Massen	Zait und Ort des Falles	Berichterstatter
Viele Steine	1304 am Remigiustage[5] bei Friedland im Brandenburg	Kranzii Saxonia, l. 8, cap. 57[16]

i krótka notka (s. 313) z cytatem z Kranz'a:

Plik:Bierzwnik (Chladni 1803 AnP).jpg

Chladni (1803)

"Von dem bei Friedland in (oder nahe bei) der Mark Brandenburg niederfallenen Steine sagt Kranz^[16]: In Marchia Brandenburgensi ad oppidum Vredeland die Remigii^[5] (1304) ceciderunt e coelo igniti in morem grandinis lapilli, et incensis praediis et quibuscunque rebus in agro comprehensis, ingens damnum rusticae plebi importarunt.*)"^[14]

Tu mamy opis kataklizmu w dniu św. Remigiusza 1304 roku: spadł z nieba grad ognistych kamieni, powodując pożary gospodarstw i plonów w polu!

Chladni (1808) (s. 375-376)

(…) In Spangenberg's süchsischer Chronik[17] finden sich folgende Nachrichten: (…) Dass 1304 glühende Steine oder Eisenmassen vom Himmel gefallen find, ist schon mehrmahis er wähnt. Spangenberg sagt, es sey bei Friedeburg an der Saale, andere, es sey zu Friedland, (in Vandalia,) geschehn; es möchte aber wohl schwer zu bestimmen seyn, welches Friedland es ist, da in den damahls von Wenden bewohnten Gegenden sich wenigsten 4 bis 5 Orte dieses Namens befinden.(…)

italikiem słowa nieczytelne ("błędne"?)

mehrmahis – (?) wielokrotnie (niem. mehrmals)

damahls – (?) wówczas (niem. damals)

Wenden – (?) przemiana (niem. Wende)

tłumaczenie: W 1304 gorące kamienie lub masy żelaza znaleziono spadłe z niebios, już kilka razy wspominałem. Spangenberg^[17] mówi, czy to w Friedeburg nad Saalą, a inni, że może to wydarzyło się w Friedland (w Vandalia), ale prawdopodobnie jest trudne do określenia, które Friedland, a to dlatego, że w tamtych czasach przekształcano (nazwy), obszarów zamieszkałych są co najmniej 4 do 5 miejsca do znalezienia o tej nazwie

Chladni (1815a)

1304 am Remigiustage[5] find, nach Kranzii Saxonia[16] und einigen andern, bei Friedland (Vredeland in Vandalia), aber nach Spangenberg's Chron. Saxon.[17] und nach Olearii Beschreibung der Stadt Halle in Sachsen S. 157[18] bei Friedeburg an der Saale, glühende und schwarze Steine gefallen, und haben viel Schaden angerichtet.

Chladni (1819)

Bierzwnik (Chladni 1819 Wien) page078.jpg Strona 78

Bierzwnik (Chladni 1819 Wien) page200.jpg Strony 200 i 201

Tu również Chladni cytuje Kranz'a^[16], ale teksty (Chladni 1803) różnią się trochę, a podana w cytacie data to 1305 rok!

In Marchia Brandenburgensi ad oppidum Vredeland die Remigii^[5] 1305, ceciderunt e coelo igniti in morem grandinis lapilli, et incensis praediis et quibuscunque rebus in agro comprehensis ingens damnum rusticae plebi importarunt."^[14]

Chladni (1826)

1300 environ.	De grandes pierres en Aragon, d'après une chronique manuscrite conservée dans le Musée national de Pesth, en Hongrie, faisant la continuation de celle de Martinus Polonus.
1304	2er octobre.	Pierres à Friedland ou Friedberg. Kranz[16] et Spangenberg[17].

Więcej o doniesieniu z 1300 roku patrz dalej Arago et al. (1865)

Wcześniejsze źródła

Wcześniejsze od publikacji Chladniego źródła w porządku chronologicznym ich powstania/ukazania się (na część z nich powoływał się Chladni).

Najwcześniejszym źródłem są Kroniki Detmara (Brzustowicz 2001) (odczytane i wydane dopiero w XIX wieku), ale wg Brzustowicza to Rocznik Kołbacki jest bardziej wiarygodny. (Ciekawy zapis dotyczący wydarzeń około 1300 roku znajduje się w Arago et al. (1865), patrz "Wzmianki o wydarzeniu u późniejszych autorów")

Kroniki Detmara (Detmar, Chronik von 1101-1395) (źródło: Karwowski et al. 2009)

Plik:Bierzwnik (Kroniki Detmara).jpg Współczesny zapis tekstu Kronik Detmara, s. 67

Odczyt fragmentu według Kletke (1867): 1306. 1. Octbr. (am Tage S. Remigius). Am 1. October d. J. fielen bei Friedeberg im Lande über der Oder „feurige Steine (d. i. Meteorsteine) aus dem Wolken in die Erde, verbrannten, was sie berührten, und thaten großen Schaden”. Oryginalne brzmienie/zapis → patrz Grautoff (1829) i inne

Rocznik Kołbacki (źródło: KPBC)

Fragment Rocznika w odczycie i drukowany w zbiorze dokumentów do historii Pomorza Zachodniego (w: Prümers (1877)).^[10]

Plik:Bierzwnik (Rocznik Kołbacki).jpg Współczesny zapis tekstu Rocznika Kołbackiego, s. 486

Odczyt fragmentu według Prümers (1877): MCCCV Anno milleno trecenteno quoque quino Vredberch in patria sunt maxima signa preacta, Festum sanctarum dum coluit plebs animarum. Tunc pluit ignitas de celi culmine petras. Urna uelud tina5) fuit harum uisa ruina. In qua parte pluit, terra perusta fuit. 5) In den Monum. verlesen una und eversa. Die richtige Lesart tina und visa hat auch die Chron. princip. Saxon. (…) → patrz oryginał.

Wszystkie późniejsze źródła w mniej lub bardziej wiarygodny sposób interpretują wcześniejsze teksty. Kronikarze w procesie interpretacji i modyfikacji starych zapisów zapewne starali się umiejscowić wydarzenia w oparciu o swoją wiedzę geograficzną. Jednak skąpa wówczas wiedza geograficzna i ówczesny chaos nazw osad, miast i regionów (ich granic), skutkowały występowaniem w ich odpisach tak różnych lokalizacji zdarzenia. Również sposób określania daty, nawiązujący często do ważnych wydarzeń i osób, też niósł ryzyko błędów. Nie można wykluczyć także świadomego "przenoszenia" odległych zdarzeń "na swój teren", po to by uatrakcyjnić własną kronikę lub "schlebiać" lokalnym osobistością, że to za ich kadencji czy panowania, pojawiały się "znaki na niebie", którym nadawano prorocze znaczenia?

Spangenberg Cyriacus, (1572), Mansfeldische Chronica. Der Erste Theil. później wydana jako Sächsische Chronica (źródło: Google Books)

Plik:Bierzwnik (Spangenberg 1572).jpg Sächsische Chronica, s. 532

Cytowany przez Chladniego fragment (odczyt niepewny):[19]: Na marginesie "wyrzutka": Anno 1304 Glůende steine. ANNO 1304. Fielen glůende[20] heisse steine in einem Donderwetter[21] vom Himel / den Friedeburg an der Sala / und waren dieselben Steine kolschwartz[22] / und so hart als Ensen[23] /und wo die hinsielen / verbrandten und versengeten sie das Grass / als ob ein Kolfewer[24] da gewesen were.

Kranz Albert, (1574), Saxonia (źródło: Google Books)

Plik:Bierzwnik (Kranz 1574).jpg Saxonia, s. 616

Oryginalne brzmienie fragmentu na który powołuje się Chladni (1803, 1815a i 1819): Quo tempore nonnulla sunt visa de cælo prodigia, cum in Marchia Brandenburgensi, ad oppidum Vredeland, die Remigij ceciderint è cælo igniti in morem grandinis lapilli, @ incensis prædijs, @ quibusque rebus in agro compræhensis, ingentia damna rusticæ plebi importârint.

Dresser Matthaeus, (1596), Sächsisch Chronicon (źródło: DBC)

Plik:Bierzwnik (Dresser 1596).jpg Sächsisch Chronicon, s. 311-312

Oryginalne brzmienie fragmentu na który powołuje się Kesselmeyer (1861) (odczyt niepewny):[19] Zu dieses Ertzbischoffs[25] zeiten / als anno 1304. Seind in einem Donnerwetter[21] bey Friedeburg an der Saal / glůendheisse[26] Steine gefallen welche kolschwartz[22] / unnd so heis als glůend[20] eisen[23] gewesen / mohin die gefallen / da heben sie das gras / gleich als wenn Kolfewer[24] drůber gewesen / versenget und verbrenner. Jest tam również o kometach widocznych w 1301 i 1305 roku.

Christmann et al. (1624), Theopyroscopia Theologico-Physica (źródło: Bayerische Staats Bibliothek)

Theopyroscopia Theologico-Physica, s. 10

Oryginalne brzmienie fragmentu: Anno 1304. fiel fewer vom Himmel / und thet an den Håuseren / und anderen gebåwen grossen schaden. translacja na niemiecki: Im Jahre 1304 fiel Feuer vom Himmel / und tat an den Häusern / und anderen Gebäuden großen Schaden tłum: W roku 1304 spadł ogień z nieba i wyrządził wielkie szkody na domach i inny zabudowaniach[27]

Olearius Gottfried, (1667), Halygraphiæ/Halygraphia (źródło: Google Books)

Plik:Bierzwnik (Olearius 1667).jpg Halygraphiæ, s. 157

Oryginalne brzmienie fragmentu (odczyt niepewny):[19] Im Jahr 1304. (…) &c.) seind in einen Donner=Wetter[21] / ben Friedeburg an der Sala / glůende[20] heisse Steine herab gefallen / welche kolschwartz[22] und so heiß als glůende Eisen[23] gewesen / wohin die gefallen / haben sie das Graß / gleich als wenn Kolfeuer[24] drůber gewasen / versenget und verbrant. W cytowanym fragmencie jest m.in. informacja o widocznej w 1305 roku komecie!

Bonaventure de Saint-Amable, (1685) Annales du Limousin

W Roczniku Limousin zredagowanym przez księdza Bonaventure de Saint-Amable znajdujemy informację o spadku w dzień Św. Remigiusza^[5] (1 października) 1305 roku deszczu kamieni w kraju Wandalów, który to deszcz spowodował wiele szkód, a nawet pożar.

Plik:Bierzwnik (Annales du Limousin).jpg Fragment Annales du Limousin, s. 607

Oryginalne brzmienie fragmentu: (…) & le jour de saint Remy au sol des Vandales il tomba de la grasle, dans laquelle il y avoit des pierres embraseés de feu, qui causerent plusieurs incendies en tout ce qu'elles touchoient, ou maisons ou animaux. (…) Tak to wydarzenie opisuje Pierre-Marie Pelé na portalu Encyclopédie des météorites françaises: "1305, 1er octobre, Limousin. On évoque une chute de pierres mélangées à de la grêle dans le Limousin, au sol des Vandales (?), le jour de la Saint Rémi, qui auraient provoqué de gros dégâts et même un incendie. Source : Annales du Limousin, par le père Bonaventure de Saint-Amable (vol. III, p. 607)"

Simonis (1730)^[7] (źródło: Bayerische Staats Bibliothek)

Plik:Bierzwnik (Simonis 1730).jpg s. 50-51

Oryginalne brzmienie fragmentu (odczyt niepewny):[19] Denn / so viel man weiß / hat der erste Zorn / damit der HErr seine Macht unmittelbahr und seinem Himmel bieselbst bewiesen / sich dadurch geåussert / daß A. 1303. den 1. Octobr. am Tage Remigii, ein gewastiger Hagel / und mit dem Hagel feurige Steine / hieselbst gefallen / die / wenn sie Stroh / Heu / und dergleichen leicht brennende Materten / angetroffen / solche angezůndet / auch das Gras auf dem Felde versenget haben / dadurch eine grosse Brunst angegangen / daß nichts undersehrt geblieben; Sintemahl dadurch auch Hauser und Scheunen angestecket / auch Leute und Biehe auf dem Felde getodtet worden.[28]

Wzmianki o wydarzeniu u późniejszych autorów

Część późniejszych autorów opierała się zapewne na wcześniejszych publikacjach i w zasadzie nie wnosiła nowych informacji, tylko interpretowała te znane?

Boguslawski (1854)^[29] (s. 72), krótki wpis:

1304. Anno 1304 fiel Feuer vom Himmel herab (Theopyrosk.).

tłum: W roku 1304 ogień zstąpił z nieba (Theopyrosk.)^[30]

Buchner (1859) (s. 33)

Aus Deutschland wird das frühste Phänomen dieser Art aus Sachsen berichtet, wo im Jahr 823 Menschen und Vieh von den niederfallenden Steinen erschlagen und 35 Dörfer vom Feuer verzehrt worden sein sollen. – Bei Magdeburg fielen 998 zwei grosse Steine aus der Luft; ein gleiches Ereigniss fand 1304 bei Friedland in Brandenburg statt: „es fielen feurige Steine wie Hagel vom Himmel, zündeten Häuser und die Gegenstände auf dem Felde an und brachten dem Landvolke ausserordentlichen Schaden”.

Kesselmeyer (1861) (s. 365, 409, 444)

6.

1304

1.

October

Friedland in Brandenburg (oder Vredeland in Vandalia); nach Anderen: Friedeburg an der Saale.

Preussen

52°6'N.

14°17'O.

G.50.1815.234.[31]

240.	6	1304. 1. Oct.	Friedland in der Mark Brandenburg (Fredtland oder Urdeland; auch Vredeland in Vandalia)	Deutschland	52°6'N. 14°17'O.	C. 200. Krantz[32], Sax. Bl. 190. S. 1. *)	Viele feurige Steine, wie Hagel, welch Häuser und Dörfer, sammt Allem, was sie erreichten, anzundelen.
241.	–	1304 – –	Friedeburg an der Saale, NW. von Halle und S. von Bernburg.	Deutschland	51°37'N. 11°45'O.	C. 200. Rivander 360. Spangenberg Bl. 324. S.2. **) Dresser 312.†)	In einem Donnerwetter fielen glühend heisse Steine, kohlschwarz und hart wie Eisen, welche, wo sie hinfielen, das Gras versengten. ††)[33]

*) Albertus Krantz^[32]: Saxonia. Verteutscht durch Basilium Fabrum Soranum. Leipzig 1582.^[16]

**) M. Cyriacus Spangenberg: Mansfeldische Chronica. Eisleben 1572.^[17]

†) Mattheus Dresser: Sächsisch Chronikon. Wittenbergk 1596.^[34]

††) Chladni hält diese beiden… → patrz Kesselmeyer (1861).

1305.

–

–

Vandals . . . . . .

Oesterreich

RPG. 33.[35] – Wohl nur eine Verwechselung mit Nr. 240:1304. 1. Oct. Friedland in Brandenburg, das sich auch als Vredeland in Vandalia aufgezeichnet findet.

Buchner (1861)

Friedeburg a. d. Saale (u. And. Friedland in Brandenburg) 1304, Oct. 1. VMag. 7, 233[36] GA. 15, 308, 313.[37] 18, 327.[38] 50, 234[39] PAErgb. 4, 438.[40] BdM. 51.[41] CFM. 200.[42] K 3, 266.[43]

rozwinięcia skrótów → patrz Bibliografia/Buchner Otto

Greg (1861)

Year.	Day of month.	Locality.	Size or weight.	Direction.	Duration; rate; hour;	Remarks, &c.
1304.*	Oct. 1	Saale, Saxony	…	…	…	ditto ditto [Stone-fall; many?]; Friedland or Friedberg.
1305.?	?	Vandal towns	…	…	…	ditto? [Stone-fall]; in Lusatia (Saxony); probably same as October 1, 1304.

Doniesienie z 1305 roku to prawdopodobnie wydarzenie opisane w Annales du Limousin?^[44]

Arago et al. (1865)

W publikacji jest powtórzona informacja za Chladnim (1826), gdzie również znajduje się ciekawa wzmianka o wydarzeniu około 1300 roku:

1300 environ. De grandes pierres en Aragon, d'après une chronique manuscrite conservée dans le Musée national de Pesth, en Hongrie, faisant la continuation de celle de Martinus Polonus.

Około 1300 roku w Aragonii spadły duże kamienie. Taka informacja znajduje się w rękopisie kroniki zachowanej w Muzeum Narodowym w Peszcie [Budapeszt, Węgry], która była kontynuacją [odpisem] pracy Marcina z Opawy (Martinus Polonus).

Marcin z Opawy (zwany również Marcinem Polakiem) napisał historię (kronikę) papieży i cesarzy do roku 1277, Chronicon pontificum et imperatorum, praca ta była później kontynuowana i uzupełniana (odpisy i recepcje).^[45] Aragonia jest odległa geograficznie (Hiszpania) od ziem polskich, ale według Arago wzmianka o spadku kamieni znajduje się w późniejszym odpisie znajdującym się w zbiorach węgierskich, więc może dotyczyła wydarzenia z rejonu Europy Środkowej?

Klein (1904)

1304	—	Friedland in der Mark14)
1304 Oktober 1	—	Friedland a. Saale bei Halle15)

¹⁴⁾ Brand, viele Steine; Kesselmeyer^[46] hält beide Falle nicht für identisch, ich möchte dem beipflichten.
(tlum.: ogień, wiele kamieni…)

¹⁵⁾ Nach Kesselmeyer: 300 Donnerkeile bei einem Gewitter gefallen. ^[47]

Również Pokrzywnicki (1960) wymienia to zdarzenie w swoim wykazie bolidów (s. 226).

Zjawiska astronomiczne w tamtym okresie

W kronice Angelusa (1598) znajduje się informacja o widocznej w tamtym okresie komecie.

Plik:Bierzwnik (Angelus 1598).jpg

O widocznej w 1304 roku komecie

Lubieniecki Stanisław, (1668), Theatrum cometicum (źródło: CBN Polona); opis komet obserwowanych w latach 1304-1305.

Bierzwnik (Lubieniecki 1668 title).jpg Theatrum cometicum strona tytułowa

Bierzwnik (Lubieniecki 1668 pages 250-251).jpg Theatrum cometicum s. 250 i 251

Bierzwnik (Lubieniecki 1668 pages 252-253).jpg Theatrum cometicum s. 252

W wykazie komet Bohomolca (1770) znajduje się krótki spis komet widocznych w tamtym okresie (w części Rejestr chronologiczny, s. 59).

Plik:Bierzwnik (Bohomolec 1770).jpg

Komety początku XIV wieku

Lokalizacja

Miejscowości Bierzwnik (niem. Marienwalde), Mirosławiec (niem. Märkisch Friedland), Strzelce Krajeńskie (niem. Friedeberg)

Współrzędne podane w katalogach Kesselmeyer (1861) i Grady (2000) wskazują na miejscowości:

Friedland – miasto w Niemczech, w kraju związkowym Brandenburgia, w powiecie Oder-Spree i

Freideburg (Saale) – dzielnica Gerbstedt (dawn. Vredeberch).

Mapy

Bierzwnik (Preussen und Herzogthum Warschau 1808 ark4).jpg Fragment arkusza 4 mapy Preussen und Herzogthum Warschau z 1808 roku z nazwą Friedberg (oraz wieś Garz nad Płonią)

Bierzwnik (Preussen und Herzogthum Warschau 1808 ark5).jpg Fragment arkusza 5 mapy Preussen und Herzogthum Warschau z 1808 roku z nazwą Friedland

Galeria

Pocysterski klasztor w Bierzwniku (fot. Wadi & Jan Woreczko)

Klasztor

Próba rekonstrukcji nawy

Wnętrze kaplicy

Bibliografia

• Angelus Andreas (Angelum Andream), (1598), Annales Marchiae Brandenburgicæ, das ist ordentliche Verzeichnus und Beschreibung der fürnemsten und gedenckwirdigsten Märkischen Jahrgeschichten und Historien, so sich vom 416. Jahr vor Christi Geburt bis aufs 1596 Jahr… zugetragen haben, Frankfurt a.d. Oder 1598 (MDXCVIII). Plik dLib.

• Arago François, Barral J.A., (1865), Astronomie populaire, T. 4 (quatrième), Paris 1865, s. 181-322 (Livre XXVI, Météores cosmiques), (s. 188 i 189) (i wydania późniejsze). Plik PDF.

• Bartoschewitz Rainer, (2001), Morasko – największy znany obszar rozrzutu na świecie?, Meteoryt, 4, 2001, s. 20. Plik PDF.

• Bigot de Morogues Pierre-Marie Sébastien, (1812), Mémoire historique et physique sur les chutes des pierres tombées sur la surface de la Terre à diverses époques, Orléans 1812, ss. 360, (s. 51).^[48] Plik PDF; plik hPDF; plik DjVu.

• Blumenbach J.F., (1804), Noch ein Beitrag zur Geschichte der vom Himmel gefallenen Aerolithen oder Meteorsteine, Magazin für den neuesten Zustand der Naturkunde, 7, 1804, s. 233-253 (s. 236).^[49] Plik PDF.

• Blumhof J.G.L., (1804), Zur Geschichte der Meteorsteine, Magazin für den neuesten Zustand der Naturkunde, 8, 1804, s. 133-139.^[50] Plik PDF.

• Boguslawski Georg von, (1854), Zehnter Nachtrag zu Chladni's Verzeichnisse der Feuermeteore und herabgefallenen Massen (Wien 1819), Annalen der Physik, IV, 90 uzupeł. (ergänzungsband), 1854, s. 1-155, (s. 72). Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  .

• Boguslawski Georg von, (1854a), Zehnter Nachtrag zu Chladni's Verzeichnisse der Feuermeteore und herabgefallenen Massen (Wien 1819) (Schluss von S. 155.), Annalen der Physik, IV, 90 uzupeł. (ergänzungsband), 1854, s. 353-456, (s. 438 tabela). Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  .

• Bohomolec Jan, (1770), Prognostyk Zły czy Dobry Komety Roku 1769 y 1770 Albo Natura y Koniec Komet z Przydatkiem Opisania krotkiego obrotow Niebios, y Reiestru tak Komet, iako też przypadkow znacznieyszych od potopu świata aż do tego roku, Warszawa 1770. Plik DjVu.

• Bonaventure de Saint-Amable, (1685), Histoire de St Martial apôtre des Gaules et principalement de l'Aquitaine et du Limousin, (Annales du Limousin), vol. III, 1685, (s. 607). Plik GoogleBooks.

• Brzustowicz Grzegorz Jacek, (2001), Czy cystersi z Bierzwnika widzieli meteoryt?, Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny, 8, 2001, s. 317-320. Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  .

• +Brzustowicz Grzegorz Jacek, (2004), Cystersi z Lasu Świętej Marii, Choszczno 2004, s. 23-26.

• +Brzustowicz Grzegorz Jacek, (2004), Rycerstwo Ziemi Choszczeńskiej XIII-XVI wieku, Polityka-gospodarka-kultura-genealogia, Warszawa 2004, s. 37.

• Buchner Otto, (1859), Die Feuermeteore, insbesondere die Meteoriten historisch und naturwissenschaftlich betrachtet, Gießen 1859, ss. 192, (s. 33). Plik iDjVu; plik doi; plik DjVu.

• Buchner Otto, (1861), Versuch eines Quellenverzeichnisses zur Literatur über Meteoriten, w: Broenner Heinrich L., Abhandlungen, herausegeben von der Senckenburgischen naturforschenden gesellschaft, Bd. 3, Frankfurt a.M. 1859-1861, s. 455-482. Plik PDF; plik DjVu.

• Chladni Ernst F.F., (1803), Chronologisches Verzeichniss der mit einem Feuermeteor niedergefallenen Stein- und Eisenmassen, nebst einigen Bemerkungen, Annalen der Physik, Bd. 15, 1803, s. 307-328 (s. 308, 313). Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  . Plik PDF.

• Chladni Ernst F.F., (1808), Beiträge zu den Nachrichten von Meteorsteinen, Annalen der Physik, Bd. 29, 1808, s. 375-383, (s. 375-376). Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  .

• Chladni Ernst F.F., (1812), Ueber Gediegeneisen, und besonders über eine noch nicht bekannte, im Mailändischen gefundene Gedigeneisenmasse, Schweigger's Journal für Chemie und Physik, Bd. 4, Heft 1, 1812, s. 116-120. Nebst Beilage I: Chronologisches Verzeichnis der herabgefallenen Stein- und Eisenmassen, s. 1-19, (s. 5). Plik PDF; plik hPDF.

• Chladni Ernst F.F., (1815a), Neues Verzeichniss der herabgefallenen Stein- und Eisenmassen, in chronologischer Ordnung, Annalen der Physik, 20, Bd. 50, 1815, s. 225-256, (s. 234). Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  ; plik GIF.

• Chladni Ernst F.F., (1819), Ueber Feuer-Meteore, und über die mit denselben herabgefallenen Massen (O ognistych meteorach i o masach spadających z nimi) (Nebst zehn Steindrucktafeln und deren Erklärung von Carl von Schreibers), Wien 1819, ss. 434, (s. 78, 200-201).^[51][52] Plik PDF^[53]; plik GoogleBooks; plik doi.

• Chladni Ernst F.F., (1826), Nouveau Catalogue des chutes de pierres ou de fer; de poussières ou de substances molles, sèches ou humides, suivant l’ordre chronologique, Annales de chimie et de physique, 31, ser. 2, Paris 1826, s. 253-270, (s. 255).^[54] Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  ; plik hPDF.

• Christmann Wolfgang Jakob, Schickard Wilhelm, Meiderlin Peter, (1624), Theopyroscopia Theologico-Physica, Das ist: Geistlich- und natürliche Betrachtung, deß Anno 1623. den 17. Nov. vom Him[m]el gefallenen Fewers, Augspurg 1624, (s. 10). Plik DjVu.

• Czajka Wiesław, (2010), Rozważania na temat bolidu wielkopolskiego, Meteoryt, 3, 2010, s. 7-9. Plik PDF.

• Czajka Wiesław, (2011), Weryfikowanie XIX-wiecznych katalogów spadków (Verification Catalogues of Meteorites and Firaballs from XIX Century), Acta Soc. Metheor. Polon., 2, 2011, s. 16-24. Plik PDF.

• +Czajka Wiesław, (2013), Bolid wielkopolski. Okoliczności spadku meteorytu Morasko, Wyd. nakładem własnym, Warszawa 2013.

• Detmar [von Lübeck], Chronik von 1101-1395. Odczyt w: Kletke Karl, (1867), Regesta historiae Neomarchicae. Die Urkunden zur Geschichte der Neumark und des Landes Sternberg, in Auszügen mitgetheilt, Abt. 1, Berlin 1867, s. 67. Plik GoogleBooks. Oryginalne brzmienie w: Die Chroniken der niedersächsischen Städte. Lübeck, Bd. 1, Leipzig Verlag von S. Hirzel, 1884, s. 398. Plik iDjVu.

• Dresser Matthaeus, (1596), Sächsisch Chronicon Darinnen Ordentlich begriffe die Fürnemste und denckwirdigsten Sachen…, Wittembergk, Magdebrurgk 1596. Plik dsLib.

• Gilbert Ludwig Wilhelm (Herausgeber), (1804), Nachträge zu den Aufsätzen in den Annalen ber die aus der Luft gefallenen Steine, Annalen der Physik, Bd. 18, 1804, s. 257-339 (s. 327). Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  .

• Grady Monica M., (2000), Catalogue of Meteorites. 5th Ed., Natural History Museum, Cambridge University Press, London, UK, 2000. ISBN 978-0521663038. Plik NHM Data Portal; plik PDF.

• +Graliński Grzegorz, (2005), Strzelce Krajeńskie – Friedeberg (Neumark) – Historia jednego miasta, Strzelce Krajeńskie 2005. ISBN 83-908932-3-1. Plik PDF.

• +Grautoff Ferdinand Heinrich, (1829), Chronik des Franciscaner Lesemeisters Detmar, nach der Urschrift und mit Erganzungen aus andern Chroniken, w: Lubeckischen Chroniken in niederdeutscher Sprache. Erster Theil, s. 186, Hamburg 1829. Plik GoogleBooks.

• Greg R. Philips, Esq., F.G.S., (1861), A Catalogue of Meteorites and Fireballs, from A.D. 2 to A.D. 1860^[55], Report of the British Association for the Advancement of Science (B.A.A.S.), 30th Meeting (1860), London 1861, s. 48-120.^[56] Źródło: MeteoriteHistory.info; plik DjVu; plik PDF; wersja full-HTML (h) (str. tytułowa).

• Kämtz Ludwig Friedrich, (1836), Lehrbuch der Meteorologie. Dritter Band, Halle, 1836, (s. 266). O bolidach. Plik PDF.

• Karwowski Łukasz, Brzustowicz Grzegorz J., (2009), Strzelce Krajeńskie – średniowieczny deszcz meteorytów, Acta Soc. Metheor. Polon., 1, 2009, s. 59-66. Plik PDF.

• Kesselmeyer Paul August, (1861), Ueber den Ursprung der Meteorsteine. Tafel XII-XIV., w: Broenner Heinrich L., Abhandlungen, herausegeben von der Senckenburgischen naturforschenden gesellschaft, Bd. 3, Frankfurt a.M. 1859-1861, s. 313-454, (s. 365, 409, 444). Plik PDF; plik DjVu.

• Klein Hermann Joseph, (1904), Jahrbuch der Astronomie und Geophysik. Enthaltend die wichtigsten Fortschritte auf den Gebieten der Astrophysik, Meteorologie und physikalischen Erdkunde, XIV. Jahrgang 1903, Eduard Heinrich Mayer, Leipzig 1904. Plik DjVu (str. tytułowa).

• Koblitz Jörn, MetBase. Meteorite Data Retrieval Software, Version 7.3 (CD-ROM), Ritterhude, Germany 1994-2012. MetBase.

• Szablon:Kranz (1574)

• Lubieniecki Stanisław, (1668), Stanislai de Lubienietz Lubieniecii Rolitsii Theatrum cometicum, duabus partibus constans… Cz. 1-3, Amstelodami, typis Danielis Baccamude, apud Franciscum Cuperum, Bibliopolam. Anno 1668, (s. 250-252 (wyd. 1668)). Antologia 415 komet do roku 1655. Źródło: CBN Polona (wydanie z 1668 roku): Theatrum cometicum (całość). Pliki GoogleBooks (wydanie z 1681 roku): Theatrum cometicum tom 1  ●  Theatrum cometicum tom 2.

• Olearius (Olearii) Gottfried, (1667), Halygraphiæ Topo-Chronologicæ. Pars posterior, Das ist: Ort- und Zeit-Beschreibung der Stadt Hall in Sachsen…, (Halygraphiæ, Halygraphia Topo-Chronologica. Pars posterior, Das ist: Ort- und Zeit-Beschreibung der Stadt Hall in Sachsen…), Leipzig 1667, (s. 157). Pliki: GoogleBooks  ●  GoogleBooks.

• Pokrzywnicki Jerzy, (1960), O bolidach obserwowanych nad Polską, Acta Geophys. Polon., vol. VIII, nr 3, 1960, s. 224-257, (s. 226).^[57] Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  .

• Rocznik Kołbacki (Annalen des Klosters Colbatz), w: Prümers Rodgero, (1877), Pommersches Urkundenbuch. Bd. 1, Abt. 2, Annalen und Abt-Reihe des Klosters Colbatz, Todtenbuch und Abt-Reihe des Klosters Neuencamp, Personen- und Orts-Register, Stettin 1877, (s. 486). Plik dLib.

• Simonis Enoch Friederich, (1730), Vorhandene Nachricht von der im Stargardischen Kreyse des Hertzogthums Mecklenburg belegenen Stadt Friedeland, Theils aus einer von Herrn Martin Gustav Fischer…, Neu Brandenburg 1730. Plik PDF.

• Spangenberg Cyriacus, (1572), Mansfeldische Chronica. Der Erste Theil, później wydana jako Sächsische Chronica, Cum Gratia & Priuilegio, M.D.LXXII., 1572, (s. 532). Plik GoogleBooks.

• +Святский Д.О. (Svyatskii D.O.), (1927), Лесной пожар от метеорита в XIII веке (Историческая справка), Вестник знания, № 22, 1927, s. 1365-1366. Plik TXT.

Przypisy

Zobacz również

• dodatkowe źródła/pliki
• hipoteza Bolidu wielkopolskiego
• bibliografia źródła historyczne

Linki zewnętrzne

• Meteoritical Bulletin Database (MBD) – meteoryt wątpliwy (Doubtful meteorite) Friedland
• Encyclopedia of Meteorites (EoM) – meteoryt wątpliwy (Doubtful meteorite) Friedland

• Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny – Rocznik nr 8
• Cyfrowa Biblioteka Narodowa – Stanisław Lubieniecki, Theatrum cometicum…
• Gmina Bierzwnik – Klasztor pocysterski w Bierzwniku

• Wikipedia – Bierzwnik  ●  Mirosławiec  ●  Strzelce Krajeńskie  ●  Wandalowie
• Wikipedia(DE) – Friedeburg (Saale)
• Wikipedia (DE) – Kranz Albert  ●  Olearius Gottfried  ●  Spangenberg Cyriacus
• Portal poświęcony meteorytom francuskim – Encyclopédie des météorites françaises autorstwa Pierre-Marie Pelé

• MSMK – Czajka Wiesław, Mapa Spadków Materii Kosmicznej na obszar Polski (astroblemy.pl/MSMK; Internet Archive, Wayback Machine – http://astroblemy.pl/)

Co jeszcze na stronę? (What else to supplement?) (poszukać, uzupełnić …)

• odczyt i tłumaczenie Theopyroscopia Theologico-Physica, 1624 z Boguslawski (1854)
• Buchner (1861) - Ok!