O ile nie zaznaczono inaczej, prawa autorskie zamieszczonych materiałów należą do Jana Woreczko & Wadi.

(Unless otherwise stated, the copyright of the materials included belong to Jan Woreczko & Wadi.)

Z Wiki.Meteoritica.pl

Wersja z 11:37, 7 lip 2012

Znalezisko z 1814 roku na terenie obecnej Słowacji (iron, IIIAB). Pokrzywnicki (1964) zaliczył go do meteorytów polskich zapewne ze względu na synonim Polen?

Masa główna znajduje się w Muzeum Historii Naturalnej w Budapeszcie, największy fragment ma masę 73,620 kg (wymiary 460×350×90 mm)^[2].

wg Pokrzywnickiego (1964)

(zgodnie z oryginałem)

4. METEORYT LENARTO

Synonimy: Polen, Lenarco, Lenartów, Lenartov, Saros

Meteoryt ten znaleziony został w 1814 r. przez rusińskich chłopów na samym pograniczu Słowacji i Galicji, na jednym z „najwyższych szczytów” karpackich, na gołym występie „skały granitowej”, gdzie leżał swobodnie na powierzchni. Waga jego wynosiła 194 f wiedeńskich (około 105,5 kg), a według innych źródeł – 108,25 kg (Katalog meteorytów węgierskich) lub 108,6 kg (Wülfing 1897). Zmyleni srebrzystym blaskiem odłamu znalazcy zaciągnęli go do miejsca swego zamieszkania we wsi „Lenarco” w komitacie węgierskim Saros na zachód od Bardjowa (Bardejov^[3]). Pierwotnie chcieli odlać z niego dzwon do kościoła, ale gdy materia meteorytu okazała się do tego celu nieprzydatna, sprzedali go właścicielowi dóbr von Kappi, który podarował go Muzeum w Budapeszcie. Historię tego meteorytu opisał dr Tehel^[4], kustosz tego muzeum¹.

(...)

Na zakończenie rozważmy zagadnienie miejsca znalezienia meteorytu Lenarto. Dokładne miejsce jego znalezienia nie zostało przez Tehela oznaczone. Czy były późniejsze próby takiego oznaczenia, nie jest mi wiadome. Zatrzymajmy się więc na Tehelu i postarajmy się zinterpretować użyte przez niego zdanie: „na samym pograniczu Węgier i Galicji, na jednym z najwyższych szczytów karpackich”. Lenarto (Lenartov) leży na słowackim Spiszu około 2 km na wschód od naszej granicy. Prawdopodobnie szczyty, o których wspomina Tehel, były to „najwyższe szczyty” znajdujące się wzdłuż wschodniej granicy polsko-słowackiej blisko Lenarto. Na tym pograniczu widzimy szereg szczytów, np. o wysokości od 769 do 860 m. Natomiast wzmiankę Tehela, że meteoryt leżał na gołym występie „skały granitowej” należy uznać za nieścisłość, gdyż tam skały granitowe nie występują.

Berwerth (1903)³ podawał współrzędne met. Lenarto: φ = 49°18' – λ = 21°41', co wydaje się całkowicie błędne, ponieważ takie współrzędne wskazywałyby na miejsce położone daleko na NE od Bardjowa^[3], co jest sprzeczne z danymi Tehela, a przy tym nader wątpliwe, by chłopi z Lenarto zapuszczali się w swych wędrówkach tak daleko i ewentualnie wieźli do miejsca swego zamieszkania odległego o kilkadziesiąt kilometrów tak ciężką bryłę.

Pełny tekst o Lenarto (Pokrzywnicki 1964)

Współrzędne podane przez Leonarda (1956) – 210.490 wskazywałyby na jakieś miejsce położone daleko na południe od Lenarto, co również wydaje się nader wątpliwe. Skądinąd Berzelius (fide Katalog Met. Brit. Mus. 1953)⁷ nazwał nasz meteoryt „Polen”, a Merrill (1916, s. 95) w swym katalogu miejsce znalezienia go określił jako „Galicja, Austria”. Wreszcie Katalog Met. Brit. Mus. (o. c.) nie podaje współrzędnych naszego meteorytu, natomiast nie podając uzasadnienia wymienia miejsce jego znalezienia – Czechosłowacja. Prawdopodobnie w tym przypadku powtórzone zostały dane tych autorów, którzy omawiając ten meteoryt podawali miejsce jego znalezienia – Węgry.

Jak widać z powyższych danych, zagadnienie ścisłego określenia miejsca spadku tego meteorytu jest otwarte do dyskusji. Być może, że niektóre dane na ten temat zawarte są w pracy Berzeliusa, której nie udało mi się znaleźć. Na tej pracy, być może, zostało oparte określenie miejsca spadku przez Merrilla⁸.

(...)

wg Literackiej Gazety Halskiej

Artykuł z Literackiej Gazety Halskiej nr 243 z 1815 roku o meteorycie Lenarto, który odnalazła Magdalena Pilska-Piotrowska. Przedruk tego artykułu znajduje się w kwartalniku Meteoryt nr 1 z 2011 roku.
(pisownia oryginalna)

Wiadomość o nowo odkrytey bryle żelaza rodzimego meteorycznego, wyięta z Nru 243. 1815 r. gazety powszechnéy literackiéy Halskiey

We wsi Lenarto, leżącéy w Hrabstwie Scharos półtory mili od Bardyowa[3], na granicy Galicyi, znaleziono przypadkiem ku końcowi Października, 1814, w lesie zwanym Lenartówka, wielką dwa prawie cetnary (194 funtów) ważącą bryłę rodzimego metalu. Owczarz któremu winniśmy to odkrycie, chcąc z źrzódła pragnienie ugasić, porzucił przy niém swoię motykę, która na ową massę padłszy, nadzwyczaynie głośny dźwięk wydała. Po odgarnięciu suchego liścia pod którym ta massa była ukryta, zdawało się owczarzowi na pierwsze weyrzenie, że bryłę srebra znalazł, i przywiózł ią z iednym ze swoich znaiomych, który właśnie po drzewo przyiechał na lekkim wozie, wieczorem od wsi Lenarto. Wieśniacy wnet poznali że znaleziony metal nie jest srebrem, a że go także za niezdatny do ulania dzwonu uznano, zupełnie go zaniechali. Odkrycie to nie długo zostało tajemnicą. Pleban mieyscowy doniósł o niém dziedzicowi, a tak radzca nadworny Józef de Kappi całkowitą tę bryłę wziął do siebie, wynagrodziwszy wieśniaków. Że na pozór zdawała się bydź owa znaleziona bryła, żelazem laném pospolitém czyli surowcém, chciał ieszcze właściciel zdania professora M. Sennowitz w Preszowie (Eperies) bardzo biegłego mineraloga, w téy mierze zasiągnąć, i posłał ią w całości do Preszowa. „Po ściśleyszém badaniu (powiada professor Sennowitz w osobno wyszłém doniesieniu) uznałem tego pięknego pożądanego przychodnia za rodzime żelazo, i natychmiast radziłem właścicielowi, aby iedną połowę Muzeum narodowemu węgierskiemu, iako dar patryotyczny ofiarował. Dziedzic nie tylko pokazał się do tego skłonnym, ale nadto uczynił zaraz przygotowanie do odszczypania kilku małych kawałków, używszy do tego kowali i iednego tuteyszego maystra ślusarskiego; nie dopięliśmy przecie naszego celu; prawie cztérogodzinna nadaremna praca, i przytępienie wszystkich umyślnie do tego sporządzonych narzędzi, dłut zaostrzonych i hartowanych, było niepomyślnym tego wypadkiem. Dziedzic zostawił mi przeto całkowitą sztukę, z tém wyraźném oświadczeniem: że połowę przeznacza dla Muzeum narodowego węgierskiego w Pest; iedną część drugiéy połowy zachowuje sobie na pamiątkę; pozostałą mnieyszą część zostawia dla mnie i dla iednego z moich przyiaciół trudniącego się mineralogiią. Natychmiast wziąłem się do podzielenia téy massy. Kilka sposobów doświadczanych nie udało się. Użycie sprężyn zégarkowych angielskich szło wprawdzie bardzo oporem, iednakże ieszcze naypomyślniéy. Każdą piłkę, których dla odmiany kilka mieliśmy, co dwie godziny ostrzéć trzeba było. Codziennie cztéry do pięciu godzin nad niém pracowano, pięć sprężyn angielskich złamano i dopiero po 29 dniach zakończyłem tę herkulesową (14. calową) pracę." Cechy gatunkowe ogólne tego rodzimego żelaza, są podług Pana Sennowitz następuiące: „Wewnątrz iest koloru stalowo-szarego, iasnego, który się zupełnie do srebrzysto-białego zbliża; zewnątrz iest małą ilością ciemnobrunatnéy rdzy powleczone. Cała bryła ma postać niekształtną, płaskawą i iak-by zgniecioną; zdaie się nie bydź złożoną z gałęzi, ale raczéy z blaszek przerosłych. Powierzchnia iest nieco twardą skorupą pokryta, chropowata, nierówna, i ma rozmaite większe i mnieysze wklęsłości i do roślin podobne wyciski. Głębszych wydrążeń czyli komórek na całéy massie trzy się znayduie, te są próżne i małemi ziarnkami oliwinu (iak żelazo rodzime syberyyskie) wypełnione*. Jest białe, błyszczące i podobne na płaszczyznach powstałych z przerznięcia zwierciadłu polerowanemu. Twarde, bardzo zbite, odłamu haczykowego formuiącego grube, większe i mnieysze ostrza. Bardzo ciągłe i miękkie, gietkie, i w małych ułamkach daie się na zimno pod młotem bez wielkiéy trudności płaszczyć. Roztwór iego w kwasie saletrowym iest koloru iasnego szmaragdowego. Jest przyciągany od magnesu. Bardzo trudno łamliwy. Bardzo ciężki, i dźwięku głośnego przyiemnego." Dr. De Tehel przełożony nad zbiorem historyi naturalnéy narodowego muzeum w Pest, opisuie go w liście do Pułkownika de Tichavszky w Wiedniu, umieszczonym w Andrégo Hesperus na miesiąc Luty 1815 iak następuie[5]: „Kawał od téy bryły odcięty iuż się tu znayduie, i iest widocznie żelazem meteoryczném, ścisłą massą. Powierzchnia po większéy części krystalizowana w tabliczki romboidalne. Powłoka z brunatno-czarnego niedokwasu żelaza. Na świeżem złamaniu blask ma wielki metaliczny. Kolor ze stalowo-szarego wpada w srebrzysto-biały. Odłam zbity, haczykowy; iest miękkie, daie się kraiać. Giętki, daie się kuć, ani pękaiąc, ani się łupiąc pod młotem. Działa doskonale na magnes. To tymczasem, ciężkość gatunkową i rozkład chemiczny późniéy podam." Aby się zupełnie przekonać że Lenartowskie żelazo iest istotnie rodzime, posłał Pan Sennowitz dla rozebrania chemicznego kawałek doktorowi medycyny i professorowi chemii i botaniki przy uniwersytecie w Pest J. de Schuster, a drugi chemikowi niemieckiemu Gehlen, który teraz nie dawno umarł. Od żadnego nie otrzymał dotąd rozbioru chemicznego, pierwszy iednak iuż uznał Lenartowską bryłę żelaza za rodzimą. Pan Sennowitz uważa tę rodzimą żelaza massę za płód gór karpackich, i sądzi że powódź wielka od 24 do 26 Sierpnia 1815 trwaiąca, sprowadziła ią z wyższych gór na przechodowe pokłady gdzie ią znaleziono. Jednakże naypewniéy iest to żelazo meteoryczne iak massa 1600 funtów ważąca przez Pana Pallas przy końcu 18. wieku (1772 roku) w Syberyi między Krasnojarskiem i Abekańskim nad rzeką Jenisei na górze łupkowéy Nemir znaleziona, równie iak bryła żelaza do 30,000 funtów ceniona, którą w bliskości rzeki Parana w Chaco, w Ameryce południowéy hiszpańskiéy znaleziono, iako téż żelazo meteoryczne przy Agram w Kroacyi znalezione. Pan Sennowitz znayduie wielkie podobieństwo między bryłą żelaza Lenartowską a Syberyyską; referentowi zdaie się przecie że Lenartowskie żelazo więcéy zbliża się do amerykańskiego: syberyyska bowiem massa iest dziurkowata i zamyka w pęcherzykowych przedziałach zielonawo-żółte ziarnka oliwinu, których w Lenartowskiéy massie nie widzimy; bryła amerykańska różni się od syberyyskiéy częścią przez niebytność w niéy ziarnek oliwinu, częścią przez iaśnieyszy do srebrzysto-białego zbliżający się kolor, który także bryła Lenartoska posiada. Tak syberyyska iak amerykańska massa ma w sobie nikiel: czy w Lenartoskiéy także się znayduie, rozkład chemiczny pokaże. Z resztą bryła Lenartoska iest krystalizowana, czego w żadnem dotąd znalezioném żelazie meteorycznem nie postrzeżono. ______ * Zapewne powierzchnia tych wydrążeń tylko niemi pokryta. Tłóm.

Od redaktora:
Odnalezienie tego artykułu jest zasługą Magdaleny Pilskiej-Piotrowskiej. Zaskakujące jest, że wymieniony w artykule dr De Tehel, znając prawdziwą historię meteorytu, rozpowszechnił na jego temat dziwne opowieści, które przyjęto za podstawę wiedzy na jego temat, chociaż dr Pokrzywnicki zwracał uwagę na występujące w nich nieścisłości. Przedstawiona wyżej historia jest znacznie bardziej spójna i logiczna.

Inne źródła

W katalogu Grady^[6]

(...) A mass of 108.5 kg was found on one of the highest summits of the Carpathians, near Saros (49°3'N, 21°13'E), Tehel (1815).

Lokalizacja

(B) Bardejov, (L) Lenartov

współrzędne wg różnych autorów

Lenartov leży około 2 km od granicy z Polską.

Saros (węg. Sáros) to region we wschodniej Słowacji (zobacz Komitat Sáros).

Galerie

Meteoryt Lenarto ze zbiorów Muzeum Mineralogicznego Instytutu Nauk Geologicznych UWr^[7] (dla Wiki.Meteoritica.pl fot. Antoni Stryjewski)

Fragment o wadze 47,03 g		Fragment naturalnej powierzchni
Figury Widmanstättena[8]

Zbiór meteorytów w Muzeum Historii Naturalnej w Budapeszcie (grudzień 2004 r.; fot. Wadi & Jan Woreczko)

Wewnętrzna budowa meteorytu Lenarto

Mała płytka meteorytu z kolekcji Tomasza Jakubowskiego

(źródło: Tuček 1981)

Bibliografia

• Grady Monica M., (2000), Catalogue of Meteorites. 5th Ed., Natural History Museum, Cambridge University Press, London, UK, 2000. ISBN 978-0521663038. Plik NHM Data Portal; plik PDF.

• Kosiński Janusz W., (1996), Meteoryty Słowacji. Meteoryt, 4, 1996, s. 10–12. Plik PDF

• Kosiński Janusz W., (1997), Meteoryty Słowacji - uzupełnienie. Meteoryt, 1, 1997, s. 9. Plik PDF

• +Partsch P., (1843), Die Meteoriten oder vom Himmel gefallenen Steine und Eisenmassen im k. k. Hof-Mineralien-Kabinette zu Wien. Wien 1843.

• Pokrzywnicki Jerzy, (1964), I. Meteoryty Polski. II. Katalog meteorytów w zbiorach polskich, Studia Geologica Polonica, vol. XV, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1964.^[9][10] Plik PDF. (s. 20-23, plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  ).

• +Ravasz Csaba, (1969), Catalogue of Meteorites of the Hungarian Natural History Museum. Fragm. Min. Pal., 1, 1969, s. 3-110. Plik PDF

• +Reichenbach K., (1862), Ueber die näheren Bestandtheile des Meteoreisens. Annalen der Physik, 115, Bd. 191, 1862, s. 620-636. Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl

• +Tehel, (1815), Aussindung einer neuen Mass Meteor-Eisen auf den Karpathen; (Auszug eines Briefes des Hrn. Dr. Tehel, Custos am Naturalien-Kabinet des Museum hungaricum in Pest, an den Hrn. Oberften Ritter Tihavsky in Wien). Annalen der Physik, 19, Bd. 49, 1815, s. 181-182. Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl

• Török József, (1882a), A Magyar Birodalom meteoritjei (I. rész), Természettudományi Közlöny, XIV (159), 1882, s. 433-442. Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  ; plik PDF.

• Török József, (1882b), A Magyar Birodalom meteoritjei (II. rész), Természettudományi Közlöny, XIV (160), 1882, s. 497-514. Plik PDF.

• Tuček Karel, (1981), Meteority a jejich výskyty v Československu (Meteorites and their occurrence in Czechoslovakia), Academia, Praha, 1981, ss. 269. Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  (tablice
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  ).

• +Wiadomość o nowo odkrytéy bryle żelaza rodzimego meteorycznego, wyięta z Nru 243. 1815 r. gazety powszechnéy literackiéy Halskiey. Meteoryt, 1, 2011, s. 27–28.

• Wülfing Ernst Anton von, (1897), Die Meteoriten in Sammlungen und ihre Literatur. Nebst einem versuch den tauschwert der meteoriten zu bestimmen (Meteorites in Collections and Their Literature. Including An Attempt To Determine The Exchange Value Of Meteorites), Verlag der H. Laupp'schen Buchhandlung, Tübingen 1897.^[11][12][13] Plik GIF; plik Internet Archive; plik GoogleBooks.

Przypisy

1. ^ jeśli nie zaznaczono inaczej, podano współrzędne przyjęte w oficjalnej bazie meteorytów Meteoritical Bulletin Database
2. ^ Ravasz 1969
3. ^ ^{a b c} Bardejov (pol. Bardiów) miasto na Pogórzu Ondawskim na Słowacji; Wikipedia (SK) - Bardejov
4. ^ Annalen der Physik 1815
   (...) (Auszug eines Briefes des Hrn. Dr. Tehel, Custos am Naturalien-Kabinet des Museum hungaricum in Pest an der Hrn. Obersten Ritter Tihavsky in Wien). Ann. d. Phys., B. 49, 1815, N. F. St. I u. 2 oder Neunzehten Bandes erstes u. zweites Stück, s. 181-182, XIII.
5. ^ Annalen der Physik 1815, tam opis analiz:
   (...) Ein davon abgesagtes Stück ist bereits angekommen und ist unläugbar Meteoreisen. Die Masse ist derb, aus der Obersläche grösstentheil in rhomboidalischen Tafeln krystallisirt, und mit bräunlich-schwarzem Eisenoxyd überzogen. Der Bruch ist stark glänzend, von stahlgrauer, ins Silberweisse fallender Farbe, dicht und hakig. Das Eisen ist weich und lässt sich schneiden, auch ist es geschmeidig und lässt sich hämmern, ohne Risse zu bekommen oder sich zu blättern. Es wirkt vollkommen aus den Magnet. Hr. Prof. Schuster ist schon mit der Analyse desselben beschästigt.(...)
6. ^ Grady et al. (2000)
7. ^ muzeum we Wrocławiu ma w swych zbiorach okazy (fragmenty) o masach: f 47,03 g, s 13,50 g
8. ^ o figurach Widmanstättena
9. ^ pierwsze i jak na razie jedyne, tak kompleksowe opracowanie na temat polskich meteorytów; warto jednak zaznaczyć, że Jerzy Pokrzywnicki niewątpliwie obficie korzystał z wcześniejszego bibliograficznego opracowania autorstwa Zofii Gąsiorowskiej (1966, maszynopis jej pracy powstał przed 1964 rokiem), ale nigdzie w jego publikacjach nie pojawia się jej nazwisko!? (Kosiński 2014)
10. ^ patrz → Pokrzywnicki (1964)/Kolekcje
11. ^ katalog Wülfinga jest najbardziej kompletnym katalogiem zbiorów światowych z końca XIX wieku (patrz również → Wülfing (1894)); autor podaje również jaka część wybranych meteorytów (ich main mass) znajduje się w danej kolekcji; z wymienionych u niego kolekcji (s. 408-429) tylko jedna kolekcja – Breslau (Mineralogisches Museum der K. Universität) – znajduje się dziś w Polsce; wymienia on jeszcze wiele kolekcji prywatnych, np. kolekcję Juliana Siemaszko, von Bredow, F. Krantz, H. A. Ward.
    Jest u Wülfinga jeszcze kolekcja – Danzig (Westpreussisches Provinzial-Museum; mitgeteilt durch Herrn Direktor Professor Dr. H. Conwentz) – znajdowały się w niej 3 meteoryty: Pultusk 99 g, Krasnojarsk 287 g oraz 63 g fragment meteorytu Schwetz (Świecie)
12. ^ meteoryty polskie w kolekcjach wg Wülfinga (1897)
13. ^ jeszcze wcześniejszy katalog kolekcji meteorytów wydał w 1863 roku Buchner (1863); patrz również → Światowe kolekcje meteorytów

Zobacz również

• Meteoryty imperium węgierskiego

Linki zewnętrzne

• Meteoritical Bulletin Database (MBD) - meteoryt Lenarto
• Encyclopedia of Meteorites (EoM) - meteoryt Lenarto

• Muzeum Historii Naturalnej w Budapeszcie (Hungarian Natural History Museum, Budapest) - Magyar Természettudományi Múzeum Budapest • Meteorites in the Carpatian Basin
• University of Glasgow - The Hunterian Museum and Art Gallery Lenarto
• Wikipedia - Komitat Sáros

Co jeszcze na stronę?