O ile nie zaznaczono inaczej, prawa autorskie zamieszczonych materiałów należą do Jana Woreczko & Wadi.

(Unless otherwise stated, the copyright of the materials included belong to Jan Woreczko & Wadi.)

---

Z Wiki.Meteoritica.pl

Doniesienie o spadku deszczu meteorytów około 1304 roku w Strzelcach Krajeńskich

Friedland →
Wątpliwy (doubtful) spadek
Lokalizacja	Friedland, Friedeland
Położenie[1]	nie zidentyfikowane
Data	1 października 1304 r.
Uwagi	kłopot z ustaleniem lokalizacji
Charakterystyka
Typ	meteoryty kamienne (żelazne ?)[2]
Masa	kilka kamieni (?)
Meteoritical Bulletin Database
Synonimy →
w NHM Cat: Friedeburg

Dlaczego hasło ma tytuł Bierzwnik, a nie Friedland?

Doniesienie z początku XIV wieku jest wymieniane we wszystkich katalogach meteorytowych. Wydarzenie to miało miejsce w tak odległych czasach, iż wydawać by się mogło, że jest to już historia zamknięta i nie warta uwagi. Powielany, suchy zapis w zestawieniach - Friedland, 1304. Dopiero publikacja Jacka Brzustowicza z 2001 roku tchnęła nowe życie w tę historię. Tytułowe pytanie Czy cystersi z Bierzwnika widzieli meteoryt? stało się inspiracją do wielu nowych odkryć i hipotez. Nazwa Bierzwnik nabrała nowego znaczenia w świetle niedawnych odkryć i badań meteorytów Morasko. Teoria o spadku deszczu meteorytów pod Poznaniem w nie tak zamierzchłej przeszłości, około 700 lat temu (czyli ok. roku 1300), stała się prawdopodobna i atrakcyjna. Hipoteza Rainera Bartoschewitz'a (2001), że meteoryty Tabarz, Przełazy i Morasko mogą pochodzić z tego samego spadku, dając najdłuższą ze znanych elips, zaowocowała hipotezą Bolidu wielkopolskiego. Być może właśnie to wydarzenie, którego świadkami byli cystersi z Bierzwnika, stanie się jednym z argumentów potwierdzających te hipotezy? Oby. Czekamy na wyniki badań laboratoryjnych i wnioski historyków.

W katalogu meteorytów Grady (2000) pod datą 1304 jest zarejestrowany wątpliwy (doubtful) spadek meteorytów. Dnia 1 października 1304 roku w miejscowości Friedland (Friedeland, Friedeburg) spadł deszcz (?) meteorytów żelaznych (?).

Friedland Frankfurt, Germany Fall 1304, October 1 Stone. Doubtful Synonym(s): Friedeburg Several stones, black and hard as iron, are said to have fallen at a place given by the some authors as Friedland (Branderburg, 52°7'N, 14°15'E) and by some others as Friedeburg (on the Saale, 51°37'N, 11°45'E), E.F.F. Chladni (1819)[3]. The evidence is not conclusive.

Relacje z tego dramatycznego wydarzenia z początku XIV wieku, interpretowanego dziś jako opisy spadku deszczu meteorytów, znajdujemy w wielu historycznych źródłach. Przebieg zjawiska był zapewne obserwowany z wielu miejsc ówczesnej Europy, a jego skutki rozleglejszy zasięg → patrz Bolid wielkopolski? Panuje niestety spore zamieszanie dotyczące daty i miejsca tego zdarzenia. Nie ulega niemal wątpliwości, że było to:

- 1 października (w dniu św. Remigiusza^[4]),

- lub 1 listopada - w Roczniku Kołbackim wymienia się dzień uroczystości Świętych Dusz, który to dzień Karwowski (2009) utożsamia z dniem 1 listopada - świętem zmarłych(?)^[5].

Ale już rok tego wydarzenia jest różny w różnych źródłach:

- 1303 - Simonis (1730)^[6],

- 1304 - Chladni (1803, 1808, 1815, 1819, 1826), Spangenberg (1572),

- 1305 - Chladni (1819), Rocznik Kołbacki, Rocznik Limousin,

- 1306 - Kroniki Detmara

i jego ustalenie pozostaje nierozstrzygnięte.

Również miejsce zdarzenia jest różnie podawane w źródłach:

- Friedeberg im Lande über der Oder - Kroniki Detmara (oryg. brzmienia: vredeberch^[7] (Grautoff 1829), Bredeberch (Hirzel 1884))

- Friedeburg an der Sala - Spangenberg (1572),

- Vandales - Rocznik Limousin

- Vredberch in patria - Rocznik Kołbacki,

- Vredeland, in Marchia Brandenburgensi - Saxonia.

Natomiast Chladni w oparciu o powyższe źródła podawał:
Friedburg, Friedeburg an der Saale, Friedland, Friedland im Brandenburg.

W swym pierwszym artykule o wydarzeniach z początku XIV wieku Czy cystersi z Bierzwnika widzieli meteoryt? Brzustowicz (2001) za pierwotne źródło doniesienia uważa Rocznik Kołbacki obok Kronik Detmara. Pozostałe źródła prawdopodobnie opierały się na tych wcześniejszych zapisach i podlegały naturalnemu procesowi interpretacji i modyfikacji, więc zapewne ich autorzy nie zawsze dochowywali staranności w odpisie. Skąpa dawniej wiedza geograficzna i ówczesny chaos nazw osad, miast i regionów (ich granic), skutkowały występowaniem w źródłach tak różnych lokalizacji zdarzenia.

W swym artykule z 2009 roku Karwowski i Brzustowicz^[8] wskazują Strzelce Krajeńskie (niem. Friedeberg) jako prawdopodobne miejsce zdarzenia. Miasto to lokowane po 1272 roku nosiło nazwę Vredeberge, ale wkrótce po utworzeniu w XIV wieku nowej prowincji brandenburskiej, zwanej Nową Marchią, otrzymało nową formę pisemną - Friedeberg (1366 r.). Miasto wymieniano w dokumentach jako: Vredeberge - 1286 r., Vredebrech - 1290 r., Vredeberch^[7] - 1296 r., Ffredenbrghe - 1337 r., Vreideberg - 1361 r., Friedeberg - 1366 r., Friedebergk - 1373 r., Friedenbergk - 1381 r., Vredeberg - 1464 r. - ostatecznie przyjęła się nazwa Friedeberg (Graliński 2005).

Warto zaznaczyć, że w tamtym okresie, na terenie dzisiejszego kraju związkowego Saksonia-Anhalt, znajdowała się osada o nazwie Vredeberch dziś - Freideburg (Saale) - dzielnica Gerbstedt^[7] i być może Spangenberg (1572) dokonał poprawnej identyfikacji miejsca?

Współczesne ustalenia

W artykule Karwowskiego i Brzustowicza z 2009 roku znajdujemy szczegółowy opis śledztwa dotyczący domniemanego spadku około 1300 roku. Wnikliwa analiza źródeł, weryfikacja zapisów i precyzyjny wywód wskazuje na bardzo duże prawdopodobieństwo, że około roku 1304 w Strzelcach Krajeńskich doszło do spadku obfitego deszczu meteorytów. Więcej szczegółów w artykule Karwowskiego (Karwowski et al. 2009).

Za Karwowskim (2009)^[8]

(…)

Poniżej tekst po łacinie z drobnymi ewentualnymi zmianami (uisa (visa)) Anno milleno trecenteno quoque quino Vredberch in patria sunt maxima signa preacta, Festum sanctarum dum coluit plebs animarum. Tunc pluit ignitas de celi culmine petras. Urna uelud tina fuit harum uisa (visa) ruina. In qua parte pluit terra perusta fuit.^[10]

Próba tłumaczenia tekstu łacińskiego z wariantowym znaczeniem słów:

"W 1305 roku w parafii „patria” (okolicy, kraju) Strzelce. przeżyte zostały wielkie znaki (uczynione zostały potężne znaki), podczas uroczystości Świętych Dusz, kiedy to gromadzi się lud. Wtedy to, ze szczytu nieba (z najwyższego punktu nieba) spadł deszcz ognistych kamieni. Urny i garnki (Urny i naczynia na wino) zostały zniszczone (widoczne były ich zniszczenia, lub które spowodowały zniszczenia ew. urny z prochami i naczynia na wino zostały zniszczone). W miejscu, w którym spadł ognisty deszcz, ziemia była doszczętnie spalona (lub w miejscu, w którym upadły ziemia była doszczętnie spalona)”. Nazwa Vredberch – została przyjęta jako odnosząca się do Strzelec Krajeńskich (Brzustowicz 2001, 2004)

(…)

(…)

Zapis tekstu współczesny: 1306. 1.Octbr. (am Tage S. Remigius).

„Am 1.October d. J. fielen bei Friedeberg im Lande über der Oder “feurige Steine (d. i. Meteorsteine) aus dem Wolken in die Erde, verbrannten, was sie berührten, und thaten groβen Schaden”.^[11]

Oraz jego tłumaczenie: 1306 1 Październik (w dniu św. Remigiusza^[4])

1 października tegoż roku spadły pod Strzelcami w kraju za Odrą “ogniste kamienie (kamienie meteorowe ) z chmur na ziemie, spaliły czego dotknęły i uczyniły wielkie szkody”.

W tekście używamy nazwy Strzelce Krajeńskie, jako odpowiednik nazwy Friedeberg.

(…)

(…)

I kolejne wzmianki: "In Marchia Brandenburgensi ad oppidum Vredeland die Remigii (1304)^[12] ceciderunt e coelo igniti in morem grandinis lapilli, et incensis praediss et quibuscunque rebus in agro comprehensis, ingens damnum rusticae plebi importarunt" -- "SAXONIA" – Kranz.^[13]

„W Marchii Brandenburskiej, na miasto Vredeland. w dniu Remigiusza (1304) spadły z nieba ogniste kamyki (lapilli – zdrobnienie od kamienie) podobne do gradu, i podpaliwszy grunty (posiadłości) i ogarnąwszy wszystko na polu, spowodowały ogromną szkodę (własności) ludu (chłopów, wieśniaków) (lub: wyrządziły ogromną krzywdę ludowi)” – ten tekst przypomina bardzo poprzednie. „SAXONIA” – Kranz. Istnieje też dopisek odnośnie tego samego cytatu, że lokalizacja brzmiała "Vredeland in Vandalia".

(…)

(…)

W Brandenburgii, w tym w Nowej Marchii, istniały miasta o nazwie Frydland (np. Mirosławiec), ale wzmianki z Rocznika Kołbackiego i Kroniki Ditmara raczej przesądzają, że chodziło o Friedeberg a nie Frydland.

PODSUMOWANIE

Z przeprowadzonych dociekań wynika, że około roku 1300 na miejscowość Strzelce Krajeńskie spadł deszcz meteorytów. Opisy są zgodne co do charakteru spadku. Opis wydaje się bardzo wiarygodny. Najbliższymi świadkami spadku mogli być mnisi z klasztoru w Bierzwniku – z filii Kołbacza. Zatem dotarcie wiadomości do Kołbacza nie trwało zbyt długo. Znaczenie zjawiska spadku deszczu meteorytów musiało być poważne, gdyż znalazło stosunkowo długą wzmiankę w Roczniku Kołbackim obok ważnych historycznych wydarzeń w skali europejskiej. Pozostałe źródła poza Kroniką Detmara są najprawdopodobniej wynikiem powielania pierwotnej wiadomości. Zaistniałe zjawisko musiało być znamienne i wywołało zainteresowanie. Możemy się jedynie domyślać, że był to dzienny bolid. Zastanawiający jest fakt wywołania pożarów po spadku odłamków meteorytu. Skoro spadające z nieba kamienie spowodowały pożary należy przypuszczać, że mieliśmy do czynienia z deszczem meteorytów żelaznych. Pozostaje pytanie. Czy istnieją szanse na odnalezienie meteorytów w rejonie Strzelec Krajeńskich? Taka szansa naszym zdaniem istnieje. Obszar dookoła murów miejskich nie jest zabudowany i może, po uzyskaniu zgody warto by podjąć poszukiwania. Teren starego miasta został doszczętnie zniszczony po wojnie i objęty jest nową zabudową i poszukiwanie w obrębie miasta wydaje się utrudnione z powodu znacznych ilości powojennego gruzu zawierającego niewątpliwie dużo metalu.

(…)

Publikacje Chladniego

Katalog meteorytów Grady (2000) powołuje się na publikację Chladniego z 1819 roku. Ale o tym wydarzeniu pisał Chladni wielokrotnie w swoich artykułach. Ułożone chronologicznie jego artykuły o spadku w Friedland:

Chladni (1803, s. 308)

Niedergefallene Massen	Zait und Ort des Falles	Berichterstatter
Viele Steine	1304 am Remigiustage[4] bei Friedland im Brandenburg	Kranzii Saxonia, l. 8, cap. 57[14]

i krótka notka (s. 313) z cytatem z Kranz'a:

Plik:Bierzwnik (Chladni 1803 AdP).jpg

Chladni (1803)

"Von dem bei Friedland in (oder nahe bei) der Mark Brandenburg niederfallenen Steine sagt Kranz^[14]: In Marchia Brandenburgensi ad oppidum Vredeland die Remigii^[4] (1304) ceciderunt e coelo igniti in morem grandinis lapilli, et incensis praediis et quibuscunque rebus in agro comprehensis, ingens damnum rusticae plebi importarunt.*)"^[13]

Tu mamy opis kataklizmu w dniu św. Remigiusza 1304 roku: spadł z nieba grad ognistych kamieni, powodując pożary gospodarstw i plonów w polu!

Chladni (1808)

(…) In Spangenberg's süchsischer Chronik[15] finden sich folgende Nachrichten: (…) Dass 1304 glühende Steine oder Eisenmassen vom Himmel gefallen find, ist schon mehrmahis er wähnt. Spangenberg sagt, es sey bei Friedeburg an der Saale, andere, es sey zu Friedland, (in Vandalia,) geschehn; es möchte aber wohl schwer zu bestimmen seyn, welches Friedland es ist, da in den damahls von Wenden bewohnten Gegenden sich wenigsten 4 bis 5 Orte dieses Namens befinden.(…)

italikiem słowa nieczytelne ('błędne'?)

mehrmahis - (?) wielokrotnie (niem. mehrmals)

damahls - (?) wówczas (niem. damals)

Wenden - (?) przemiana (niem. Wende)

tłumaczenie: W 1304 gorące kamienie lub masy żelaza znaleziono spadłe z niebios, już kilka razy wspominałem. Spangenberg^[15] mówi, czy to w Friedeburg nad Saalą, a inni, że może to wydarzyło się w Friedland (w Vandalia), ale prawdopodobnie jest trudne do określenia, które Friedland, a to dlatego, że w tamtych czasach przekształcano (nazwy), obszarów zamieszkałych są co najmniej 4 do 5 miejsca do znalezienia o tej nazwie

Chladni (1815)

1304 am Remigiustage[4] find, nach Kranzii Saxonia[14] und einigen andern, bei Friedland (Vredeland in Vandalia), aber nach Spangenberg's Chron. Saxon.[15] und nach Olearii Beschreibung der Stadt Halle in Sachsen S. 157[16] bei Friedeburg an der Saale, glühende und schwarze Steine gefallen, und haben viel Schaden angerichtet.

Chladni (1819)

Bierzwnik (Chladni 1819 Wien) page078.jpg Strona 78

Bierzwnik (Chladni 1819 Wien) page200.jpg Strony 200 i 201

Tu również Chladni cytuje Kranz'a^[14], ale teksty (Chladni 1803) różnią się trochę, a podana w cytacie data to 1305 rok!

In Marchia Brandenburgensi ad oppidum Vredeland die Remigii^[4] 1305, ceciderunt e coelo igniti in morem grandinis lapilli, et incensis praediis et quibuscunque rebus in agro comprehensis ingens damnum rusticae plebi importarunt."^[13]

Chladni (1826)

(…) 1304

2er octobre.

Pierres à Friedland ou Friedberg. Kranz[14] et Spangenberg[15].

Wcześniejsze źródła

Wcześniejsze od publikacji Chladniego źródła w porządku chronologicznym ich powstania/ukazania się (na część z nich powoływał się Chladni).

Najwcześniejszym źródłem są Kroniki Detmara (Brzustowicz 2001) (odczytane i wydane dopiero w XIX wieku), ale wg Brzustowicza to Rocznik Kołbacki jest bardziej wiarygodny.

Kroniki Detmara (Detmar, Chronik von 1101-1395) (źródło: Karwowski et al. 2009)

Plik:Bierzwnik (Kroniki Detmara).jpg Współczesny zapis tekstu Kronik Detmara, s. 67

Odczyt fragmentu według Kletke (1867): 1306. 1. Octbr. (am Tage S. Remigius). Am 1. October d. J. fielen bei Friedeberg im Lande über der Oder „feurige Steine (d. i. Meteorsteine) aus dem Wolken in die Erde, verbrannten, was sie berührten, und thaten groβen Schaden”. Oryginalne brzmienie/zapis → patrz Grautoff (1829) i inne

Rocznik Kołbacki (źródło: KPBC)

Fragment Rocznika w odczycie i drukowany w zbiorze dokumentów do historii Pomorza Zachodniego (w: Prümers (1877)).^[9]

Plik:Bierzwnik (Rocznik Kołbacki).jpg Współczesny zapis tekstu Rocznika Kołbackiego, s. 486

Odczyt fragmentu według Prümers (1877): MCCCV Anno milleno trecenteno quoque quino Vredberch in patria sunt maxima signa preacta, Festum sanctarum dum coluit plebs animarum. Tunc pluit ignitas de celi culmine petras. Urna uelud tina5) fuit harum uisa ruina. In qua parte pluit, terra perusta fuit. 5) In den Monum. verlesen una und eversa. Die richtige Lesart tina und visa hat auch die Chron. princip. Saxon. (…) → patrz oryginał.

Spangenberg Cyriacus, (1572), Mansfeldische Chronica. Der Erste Theil. później wydana jako Sächsische Chronica (źródło: Google Books)

Plik:Bierzwnik (Spangenberg 1572).jpg Sächsische Chronica, s. 532

Cytowany przez Chladniego fragment:[17] ANNO 1304. Fielen gluende heisse steine in einem Donderwetter vom Himel/den Friedeburg an der Sala/und waren dieselben Steine folschwank/und so hart als Ensen/und wo die hinsielen/verbrandten und versengeten sie das Grass/als ob ein Rolfewer da gewesen were.

Kranz Albert, (1574), Saxonia (źródło: Google Books)

Plik:Bierzwnik (Kranz 1574).jpg Saxonia, s. 616

Oryginalne brzmienie fragmentu na który powołuje się Chladni (1803, 1815 i 1819): Quo tempore nonnulla sunt visa de cælo prodigia, cum in Marchia Brandenburgensi, ad oppidum Vredeland, die Remigij ceciderint è cælo igniti in morem grandinis lapilli, @ incensis prædijs, @ quibusque rebus in agro compræhensis, ingentia damna rusticæ plebi importârint.

Olearius Gottfried, (1667), Halygraphiæ/Halygraphia (źródło: Google Books)

Plik:Bierzwnik (Olearius 1667).jpg Halygraphiæ, s. 157

W cytowanym fragmencie jest tylko informacja o widocznej w 1305 roku komecie!

Bonaventure de Saint-Amable, (1685) Annales du Limousin

W Roczniku Limousin zredagowanym przez księdza Bonaventure de Saint-Amable znajdujemy informację o spadku w dzień Św. Remigiusza^[4] (1 października) 1305 roku deszczu kamieni w kraju Wandalów, który to deszcz spowodował wiele szkód, a nawet pożar.

Plik:Bierzwnik (Annales du Limousin).jpg Fragment Annales du Limousin, s. 607

Oryginalne brzmienie fragmentu: (…) & le jour de saint Remy au sol des Vandales il tomba de la grasle, dans laquelle il y avoit des pierres embraseés de feu, qui causerent plusieurs incendies en tout ce qu'elles touchoient, ou maisons ou animaux. (…) Tak to wydarzenie opisuje Pierre-Marie Pelé na portalu Encyclopédie des météorites françaises: "1305, 1er octobre, Limousin. On évoque une chute de pierres mélangées à de la grêle dans le Limousin, au sol des Vandales (?), le jour de la Saint Rémi, qui auraient provoqué de gros dégâts et même un incendie. Source : Annales du Limousin, par le père Bonaventure de Saint-Amable (vol. III, p. 607)"

Simonis (1730)^[6] (źródło: Bayerische Staats Bibliothek)

Plik:Bierzwnik (Simonis 1730).jpg s. 50-51

Oryginalne brzmienie fragmentu: ...[18]

Wzmianki o wydarzeniu u późniejszych autorów

Późniejsi autorzy opierali się zapewne na wcześniejszych publikacjach Chladniego?

U Greg'a (1861)

Year.	Day of month.	Locality.	Size or weight.	Direction.	Duration; rate; hour;	Remarks, &c.
1304.*	Oct. 1	Saale, Saxony	...	...	...	ditto ditto [Stone-fall; many?]; Friedland or Friedberg.
1305.?	?	Vandal towns	...	...	...	ditto? [Stone-fall]; in Lusatia (Saxony); probably same as October 1, 1304.

Doniesienie z 1305 roku to prawdopodobnie wydarzenie opisane w Annales du Limousin?^[19]

U Kesselmeyer'a (1861) (s. 365 i 409)

6.

1304

1.

October

Friedland in Brandenburg (oder Vredeland in Vandalia); nach Anderen: Friedeburg an der Saale.

Preussen

52°6'N.

14°17'O.

G.50.1815.234.[20]

240.	6	1304. 1. Oct.	Friedland in der Mark Brandenburg (Fredtland oder Urdeland; auch Vredeland in Vandalia)	Deutschland	52°6'N. 14°17'O.	C. 200. Krantz, Sax. Bl. 190. S. 1. *)	Viele feurige Steine, wie Hagel, welch Häuser und Dörfer, sammt Allem, was sie erreichten, anzundelen.
241.	-	1304 - -	Friedeburg an der Saale, NW. von Halle und S. von Bernburg.	Deutschland	51°37'N. 11°45'O.	C. 200. Rivander 360. Spangenberg Bl. 324. S.2. **) Dresser 312.†)	In einem Donnerwetter fielen glühend heisse Steine, kohlschwarz und hart wie Eisen, welche, wo sie hinfielen, das Gras versengten. ††)[21]

*) Albertus Krantz: Saxonia. Verteutscht durch Basilium Fabrum Soranum. Leipzig 1582.^[14]

**) M. Cyriacus Spangenberg: Mansfeldische Chronica. Eisleben 1572.^[15]

†) Mattheus Dressner: Sachsisch Chronikon. Wittenbergk 1596.

††) Chladni halt diese beiden... → patrz Kesselmeyer (1861).

U Klein'a (1904)

1304	—	Friedland in der Mark14)
1304 Oktober 1	—	Friedland a. Saale bei Halle15)

¹⁴⁾ Brand, viele Steine; Kesselmeyer^[22] hält beide Falle nicht für identisch, ich möchte dem beipflichten.
(tlum.: ogień, wiele kamieni ...)

¹⁵⁾ Nach Kesselmeyer: 300 Donnerkeile bei einem Gewitter gefallen. ^[23]

Zjawiska astronomiczne w tamtym okresie

W kronice Angelusa (1598) znajduje się informacja o widocznej w tamtym okresie komecie

Plik:Bierzwnik (Angelus 1598).jpg

O widocznej w 1304 roku komecie

Lubieniecki Stanisław, (1668), Theatrum cometicum (źródło: CBN Polona); opis komet obserwowanych w latach 1304-1305

Bierzwnik (Lubieniecki 1668 title).jpg Theatrum cometicum strona tytułowa

Bierzwnik (Lubieniecki 1668 pages 250-251).jpg Theatrum cometicum s. 250 i 251

Bierzwnik (Lubieniecki 1668 pages 252-253).jpg Theatrum cometicum s. 252

Lokalizacja

Miejscowości Bierzwnik (niem. Marienwalde), Mirosławiec (niem. Märkisch Friedland), Strzelce Krajeńskie (niem. Friedeberg)

Mapy

Bierzwnik (Preussen und Herzogthum Warschau 1808 ark4).jpg Fragment arkusza 4 mapy Preussen und Herzogthum Warschau z 1808 roku z nazwą Friedberg (oraz wieś Garz nad Płonią)

Bierzwnik (Preussen und Herzogthum Warschau 1808 ark5).jpg Fragment arkusza 5 mapy Preussen und Herzogthum Warschau z 1808 roku z nazwą Friedland

Galeria

Pocysterski klasztor w Bierzwniku (fot. Wadi & Jan Woreczko)

Klasztor

Próba rekonstrukcji nawy

Wnętrze kaplicy

Bibliografia

• Angelus Andreas (Angelum Andream), (1598), Annales Marchiae Brandenburgicæ, das ist ordentliche Verzeichnus und Beschreibung der fürnemsten und gedenckwirdigsten Märkischen Jahrgeschichten und Historien, so sich vom 416. Jahr vor Christi Geburt bis aufs 1596 Jahr… zugetragen haben, Frankfurt a.d. Oder 1598 (MDXCVIII). Plik dLib.

• Bartoschewitz Rainer, (2001), Morasko – największy znany obszar rozrzutu na świecie?, Meteoryt, 4, 2001, s. 20. Plik PDF.

• Bonaventure de Saint-Amable, (1685), Histoire de St Martial apôtre des Gaules et principalement de l'Aquitaine et du Limousin, (Annales du Limousin), vol. III, 1685. Plik GoogleBooks. (s. 607)

• Brzustowicz Grzegorz Jacek, (2001), Czy cystersi z Bierzwnika widzieli meteoryt?, Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny, 8, 2001, s. 317-320. Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  .

• +Brzustowicz Grzegorz Jacek, (2004), Cystersi z Lasu Świętej Marii. Choszczno 2004, s. 23-26.

• +Brzustowicz Grzegorz Jacek, (2004), Rycerstwo Ziemi Choszczeńskiej XIII-XVI wieku. Polityka-gospodarka-kultura-genealogia, Warszawa 2004, s. 37.

• Chladni Ernst F.F., (1803), Chronologisches Verzeichniss der mit einem Feuermeteor niedergefallenen Stein- und Eisenmassen, nebst einigen Bemerkungen. Annalen der Physik, Bd. 15, 1803, s. 307-328. Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  . Plik PDF.

• Chladni Ernst F.F., (1808), Beiträge zu den Nachrichten von Meteorsteinen. Annalen der Physik, Bd. 29, 1808, s. 375-383. Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  .

• Chladni Ernst F.F., (1815), Neus Verzeichniss der herabgefallenen Stein- und Eisenmassen, in chronologischer Ordnung. Annalen der Physik, 20, Bd. 50, 1815, s. 225-256. Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  ; plik GIF.

• Chladni Ernst F.F., (1819), Ueber Feuer-Meteore, und über die mit denselben herabgefallenen Massen (O ognistych meteorach i o masach spadających z nimi) (Nebst zehn Steindrucktafeln und deren Erklärung von Carl von Schreibers), Wien 1819, ss. 434.^[24][25] Plik PDF^[26]; plik GoogleBooks; plik doi. (s. 78 i 200-201)

• Chladni Ernst F.F., (1826), Nouveau catalogue des chutes de pierres ou de fer; de poussières ou de substances molles, sèches ou humides, suivant l’ordre chronologique. W: Arago François, Gay-Lussac Joseph Louis, Annales de chimie et de physique. vol. XXXI, Paris 1826, s. 253-270.

• Czajka Wiesław, (2010), Rozważania na temat bolidu wielkopolskiego. Meteoryt, 3, 2010, s. 7-9. Plik PDF.

• Czajka Wiesław, (2011), Weryfikowanie XIX-wiecznych katalogów spadków (Verification Catalogues of Meteorites and Firaballs from XIX Century). Acta Soc. Metheor. Polon., vol. 2, 2011, s. 16-24. Plik PDF.

• Detmar [von Lübeck], Chronik von 1101-1395. Odczyt w: Kletke Karl, (1867), Regesta historiae Neomarchicae. Die Urkunden zur Geschichte der Neumark und des Landes Sternberg, in Auszügen mitgetheilt, Abt. 1, Berlin 1867, s. 67. Plik GoogleBooks. Oryginalne brzmienie w: Die Chroniken der niedersächsischen Städte. Lübeck, Bd. 1, Leipzig Verlag von S. Hirzel, 1884, s. 398. Plik iDjVu.

• Grady Monica M., (2000), Catalogue of Meteorites. 5th Ed., Natural History Museum, Cambridge University Press, London, UK, 2000. ISBN 978-0521663038. Plik NHM Data Portal; plik PDF.

• +Graliński Grzegorz, (2005), Strzelce Krajeńskie - Friedeberg (Neumark) - Historia jednego miasta. Strzelce Krajeńskie 2005. ISBN 83-908932-3-1. Plik PDF.

• Greg R. Philips, Esq., F.G.S., (1861), A Catalogue of Meteorites and Fireballs, from A.D. 2 to A.D. 1860^[27], Report of the British Association for the Advancement of Science (B.A.A.S.), 30th Meeting (1860), London 1861, s. 48-120.^[28] Źródło: MeteoriteHistory.info; plik DjVu; plik PDF; wersja full-HTML (h) (str. tytułowa).

• Karwowski Łukasz, Brzustowicz Grzegorz J., (2009), Strzelce Krajeńskie - średniowieczny deszcz meteorytów. Acta Soc. Metheor. Polon., vol. 1, 2009, s. 59-66. Plik PDF.

• Kesselmeyer Paul August, (1861), Ueber den Ursprung der Meteorsteine. Tafel XII-XIV., w: Broenner Heinrich L., Abhandlungen, herausegeben von der Senckenburgischen naturforschenden gesellschaft, Bd. 3, Frankfurt a.M. 1859-1861, s. 313-454. Plik PDF; plik DjVu.

• Klein Hermann Joseph, (1904), Jahrbuch der Astronomie und Geophysik. Enthaltend die wichtigsten Fortschritte auf den Gebieten der Astrophysik, Meteorologie und physikalischen Erdkunde, XIV. Jahrgang 1903, Eduard Heinrich Mayer, Leipzig 1904. Plik DjVu (str. tytułowa).

• Szablon:Kranz (1574) (s. 616)

• Lubieniecki Stanisław, (1668), Stanislai de Lubienietz Lubieniecii Rolitsii Theatrum cometicum, duabus partibus constans… Cz. 1-3, Amstelodami, typis Danielis Baccamude, apud Franciscum Cuperum, Bibliopolam. Anno 1668. Antologia 415 komet do roku 1655. Źródło: CBN Polona (wydanie z 1668 roku): Theatrum cometicum (całość). Pliki GoogleBooks (wydanie z 1681 roku): Theatrum cometicum tom 1  ●  Theatrum cometicum tom 2. (s. 250-252)

• Olearius (Olearii) Gottfried, (1667), Halygraphiæ Topo-Chronologicæ. Pars posterior, Das ist: Ort- und Zeit-Beschreibung der Stadt Hall in Sachsen…, (Halygraphiæ, Halygraphia Topo-Chronologica. Pars posterior, Das ist: Ort- und Zeit-Beschreibung der Stadt Hall in Sachsen…), Leipzig 1667. Pliki: GoogleBooks  ●  GoogleBooks. (s. 157)

• Rocznik Kołbacki (Annalen des Klosters Colbatz), w: Prümers Rodgero, (1877), Pommersches Urkundenbuch. Bd. 1, Abt. 2, Annalen und Abt-Reihe des Klosters Colbatz, Todtenbuch und Abt-Reihe des Klosters Neuencamp, Personen- und Orts-Register, Stettin 1877. Plik dLib. (s. 486)

• Simonis Enoch Friederich, (1730), Vorhandene Nachricht von der im Stargardischen Kreyse des Hertzogthums Mecklenburg belegenen Stadt Friedeland, Theils aus einer von Herrn Martin Gustav Fischer…, Neu Brandenburg 1730. Plik PDF.

• Spangenberg Cyriacus, (1572), Mansfeldische Chronica. Der Erste Theil, później wydana jako Sächsische Chronica, Cum Gratia & Priuilegio, M.D.LXXII., 1572. Plik GoogleBooks. (s. 532)

Przypisy

Zobacz również

• dodatkowe źródła/pliki
• doniesienie o bolidzie wielkopolskim wiązanym ze spadkiem meteorytu Morasko
• bibliografia źródła historyczne

Linki zewnętrzne

• Meteoritical Bulletin Database (MBD) - meteoryt wątpliwy (Doubtful meteorite) Friedland
• Encyclopedia of Meteorites (EoM) - meteoryt wątpliwy (Doubtful meteorite) Friedland

• Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny - Rocznik nr 8
• Cyfrowa Biblioteka Narodowa - Stanisław Lubieniecki, Theatrum cometicum...
• Gmina Bierzwnik - Klasztor pocysterski w Bierzwniku
• Wikipedia - Bierzwnik • Mirosławiec • Strzelce Krajeńskie
• Wikipedia - Wandalowie
• Wikipedia (DE) - Kranz Albert • Olearius Gottfried • Spangenberg Cyriacus
• Portal poświęcony meteorytom francuskim - Encyclopédie des météorites françaises autorstwa Pierre-Marie Pelé

• MSMK - Mapa Spadków Materii Kosmicznej na obszar Polski - MSMK astroblemy.pl

Co jeszcze na stronę? (What else to supplement?) (poszukać, uzupełnić …)

• uporządkować to trochę ;-)
• Mattheus Dressner?