O ile nie zaznaczono inaczej, prawa autorskie zamieszczonych materiałów należą do Jana Woreczko & Wadi.

(Unless otherwise stated, the copyright of the materials included belong to Jan Woreczko & Wadi.)

Z Wiki.Meteoritica.pl

Wersja z 18:26, 8 sty 2012

Kolejny popołudniowy spadek

Grzempach (Grzempy) →
Obecny wygląd masy głównej (fot. Marcin Cimała)
Spadek
Lokalizacja	wieś Grzempy (obecnie Grzępy) niedaleko Poznania, Polska
Położenie[1]	52°52'N, 16°38'E
Data	prawdopodobnie 3 września 1910, ~15:00
Charakterystyka
Typ	H5
Masa	690 g
Liczba okazów	jeden okaz
Meteoritical Bulletin Database
Synonimy →
wg NHM Cat: Friedrichsau, Grzempy

Wydawać by się mogło, że sporo meteorytów spada po południu... i tak też było w przypadku tego meteorytu. Około godziny 15:00 meteoryt 'przybył' do wsi Grzempy (obecna nazwa Grzępy), niedaleko Poznania. Było to prawdopodobnie 3 września 1910 r. Świadkiem tego wydarzenia był rolnik Bydołek, który zobaczył kulę ognistą. Odcięła ona kilka gałęzi z pobliskiego drzewa i ugrzęzła w polu. Jednocześnie dał się słyszeć gwałtowny, podobny do grzmotu łoskot. Chłop rozkopał miejsce spadku i wydobył kamień wielkości pięści o wadze 690 g, który był jeszcze tak ciepły, że nie dało się utrzymać go w ręku. Okaz był pokryty czarną skorupą i widać było, że rozpadł się na części, czy to jeszcze w atmosferze czy przy uderzeniu o drzewo, nie wiadomo. Pozostałych odłamków nie odnaleziono.

Grzempy jest meteorytem kamiennym, chondrytem zwyczajnym typu H5 (typu najpopularniejszego pośród spadków). Tego typu są również meteoryty Piława Górna i Pułtusk.

Obecnie masa główna meteorytu Grzempy (cs) 535,20 g, płytka ze skorupą (sc) 11,36 g i kilka małych fragmentów (f+f) o wadze 1,82 g^[2] znajdują się w zbiorach Muzeum Geologicznego PAN przy ulicy Senackiej 1 w Krakowie.

Opis wg Pokrzywnickiego (1964)

(zgodnie z oryginałem, ilustrowane reprodukcjami)

(...)

2. METEORYT GRZEMPY

Pierwszą wzmiankę o spadku tego meteorytu 3 września 1910 r. około godz. 15 (w.m.s.: φ = 52°52' – λ = 16°38') we wsi Grzempy, położonej około 9 km od miasta Czernkowa w Poznańskiem, podał prof. Zerbst z Piły w "Scheidemühler Zeitung" z 10 września 1910 r., którą przytoczył następnie prof. Könnermann z Poznania w "Ostdeutsche Sontagblatt" z 1911 r¹. Następnie opis spadku – prawdopodobnie oparty na powyższych źródłach – zamieścił Szulczweski (1923), a dalej krótką wzmiankę o tym meteorycie znajdujemy u Slavika i Spencera (1948) i u Łaszkiewicza (1936). Wreszcie wymienił go pod nazwą "Grzempach" jako wątpliwy (doubtful) Katalog British Museum (1953), podając: φ = 52°54'N – λ = 16°35'E jako przybliżone współrzędne miejsca spadku. Wreszcie spadek ten przestał być wątpliwy dzięki pracom autora (Pokrzywnicki 1955a, b, 1956).

Oto krótki opis meteorytu i jego historia. Niejaki Bydołek, gospodarz ze wsi Grzempy, pracując w swojej zagrodzie ujrzał nagle spadającą na ziemię "kulę ognistą". Kula ta spadając odcięła kilka gałęzi z pobliskiego drzewa i ugrzęzła w ziemi. Jednocześnie dał się słyszeć gwałtowny, podobny do grzmotu łoskot i "utworzyły się gazy przypominające spaloną siarkę". Kopiąc niezwłocznie w miejscu spadku Bydołek wydobył meteoryt wielkości pięści, kształtu okrągławego, masy 690 g. Był tak gorący, że nie dawał się utrzymać w ręku. Okaz pokryty był otoczką opalenizny i wykazywał dwie powierzchnie rozłamu: jedną świeżą, powstałą przy uderzeniu meteorytu o gałęzie i drugą, powstałą wskutek odpadnięcia części masy jeszcze w atmosferze. Odłamków tych nie udało się odnaleźć.

Fig. 4 Meteoryt Grzempy. Rozłam powstały przy uderzeniu meteorytu w drzewo i powierzchnia przeciecia. × ok. 0,7 (Grzempy Meteorite. Natural broken surface, and artifical surface. × c. 0.7)

Fig. 5 Meteoryt Grzempy. Otoczka II stopnia. × ok. 1,2 (Grzempy Meteorite, crust of the IInd order. × c. 1.2)

Meteoryt pokryty był otoczką opalenizny 1 stopnia, grubości około 1–1,5 mm, a na rozłamie powstałym w atmosferze – otoczką 2 stopnia (tabl. I, fig. 4, 5). Na powierzchni otoczki 1 stopnia daje się zauważyć szereg jaśniejszych od tła drobniutkich żyłek. Natomiast obecności tych żyłek we wnętrzu meteorytu nie stwierdzono.

Spadły meteoryt uzyskano przy pomocy władz miejscowych jako dar dla Muzeum Wielkopolskiego, lecz wszedł on do zbiorów tego muzeum dopiero po dłuższych pertraktacjach i sporach z jednym z niemieckich obserwatoriów astronomicznych, prawdopodobnie w Treptow, które rościło sobie prawa do niego. Jak wynika z udzielonych mi notatek zmarłego prof. S. Małkowskiego, badaniem meteorytu miał się zajmować prof. dr W. Archenhold, dyrektor Obserwatorium Astronomicznego w Treptow pod Berlinem. Skądinąd, prof. Szuczewski w rozmowie twierdził, że meteoryt Grzempy był badany w Państwowym Instytucie Geologicznym w Berlinie. Nie zdołano dotychczas stwierdzić, czy wyniki tych badań ogłoszone zostały w literaturze.

Według notatek prof. Małkowskiego, akta dotyczące m.in. meteorytu Grzempy miały się znajdować w 1928 r. w Kancelarii Głównej Muzeum Wielkopolskiego w Poznaniu² (skrytka nr 4a), lecz przedsięwzięte w 1954 r. poszukiwania nie doprowadziły do ich znalezienia. Według prof. Szulczewskiego, w Obserwatorium Astronomicznym w Szpandawie znajdowały się obszerne akta dotyczące m.in. spadku w Grzempach i w aktach tych miała się jakoby znajdować jakaś drukowana praca. Według Szulczewskiego, meteorytem Grzempy zajmował się i pisał na jego temat były kustosz Muzeum Wielkopolskiego, zmarły w 1913 r. dr F. Pfuhl, profesor Gimnazjum św. Magdaleny w Poznaniu, "zasłużony badacz na polu fizjografii Wielkopolski"³. Meteoryt trafił następnie do zbiorów Muzeum Przyrodniczego w Poznaniu. Dziś znajduje się w zbiorze meteorytów PAN w Warszawie.

Główna masa meteorytu ważyła w 1954 r. – 652,4 g (±0,1 g), przy niej znajdował się odłamek z powierzchni wagi 5,5 g. Wygląd obecny meteorytu ilustrują zdjęcia 1–5 (tabl. I); ma on kształt nieregularnej czworobocznej piramidy, której wierzchołek odłamał się przy przelocie w atmosferze. Meteoryt opatrzony jest nalepką "meteoryt Grzempach"⁴. Powierzchnia otoczki 1 stopnia jest czarna, jednostajna, chropawa, bez piezogliptów^[3]. Otoczka 2 stopnia na rozłamie wierzchołka piramidy jest silnie chropowata. "Piętka" okazu odcięta. Rozkład wrostków Fe-Ni i ich wielkość – nierównomierne. Powyższa morfologia wskazuje m.in. na to, że meteoryt w locie swym prawdopodobnie wirował.

Odłamek wagi 7,212 g zbadany przez mgr A. Piaskowskiego wykazał c.wł. 3,56 g/cm³, a c.wł. głównej masy – 3,42 (±0,01) g/cm³; są to ciężary charakterystyczne dla chondrytów⁵. Obecnie waga meteorytu wynosi 640,17 g, ponieważ przy odcinaniu kawałka przeznaczonego do analizy chemicznej część masy uległa zniszczeniu.

W konkluzji możemy zaliczyć meteoryt Grzempy do szarych chondrytów bronzytowo-oliwinowych⁶. Pod względem składu mineralnego i c.wł. meteoryt Grzempy wykazuje podobieństwo do niektórych chondrytów bronzytowo-oliwinowych, jak np.: Koralegh^[4] (c.wł. 3,41 – znalezisko z Australii z 1943 r.) lub Phuoc-Binh^[5] (c.wł. 3,54 – spadł a Annamie 18 lipca 1941 r.) – por. Pokrzywnicki (1958a).

P r z y p i s y

¹ Egzemplarzy obu tych gazet nie udało mi się dotychczas odnaleźć w bibliotekach.

² Informację tę potwierdził również prof. Szulczewski.

³ Tak go nazywa E. Chwalewnik – "Zbiory Polskie". Warszawa–Kraków (1927 C. 2).

⁴ Dla uniknięcia podobnych i innych zniekształceń nazw meteorytów używa się w meteorytyce nazw w pierwszym przypadku.

⁵ Można zauważyć, że w niektórych meteorytach (np. Krähenberg^[6] czy Pułtusk) otoczka opalenizny wpływa na c.wł. bardzo niewiele (Cohen 1903, H. 2, s. 116).

⁶ J. Pokrzywnicki & T. Wieser – "The Grzempy meteorite, its mineral and chemical composition". Bull. Acad. Polon. Sci., Sér. Sci. géol. et géogr., Vol. IX, No. 1, 1961.

T a b l i c e

Tablica I

(...)

Tablice

Meteoryt Grzempy (reprodukcje z Pokrzywnickiego (1964))

Fig. 1 Meteoryt Grzempy. Obecna postać meteorytu. × ok. 0,7 (Grzempy Meteorite, its present shape. × c. 0.7)	Fig. 2 Meteoryt Grzempy. Powierzchnie sztuczne. × ok. 0,9 (Grzempy Meteorite, artifical surfaces. × c. 0.9)	Fig. 3 Meteoryt Grzempy. Powiększona część fragmentu z fig. 2. × ok. 1,1 (Grzempy Meteorite, enlarged part of Fig. 2. × c. 1.1)
Tablica (Plate) I (Fig. 1-5 - fot. (phot.) J. Burchart)

Lokalizacja

współrzędne wg innych autorów

Współczesna nazwa wsi to Grzępy.

Mapy

Miejscowość Fredrichsau (źródło: Mapy austro-węgierskie, 1880-1912)

Bibliografia

• Michel-Levy M.Ch., (1976), Nouvelles observations sur la meteorite de Grzempy. Bulletin de l’Academie Polonaise des Sciences, Serie des Sciences de la Terre, 24/1, 1976, s. 63-65.

• +Ostdeutsche Sontagblatt, artykuł prof. Könnermanna, 1911.

• Pokrzywnicki Jerzy, (1955), O meteorytach naszych ziem zachodnich. Urania, 6, 1955, s. 165-172.

• Pokrzywnicki Jerzy, (1955), O niektórych mało znanych polskich meteorytach. Acta Geol. Pol., vol. V, nr 3, 1955, s. 427-438.

• Pokrzywnicki Jerzy, (1956), Les météorites polonaises. Acta Geophys. Polon., vol. IV, no. 1, 1956, s. 21-32.

• Pokrzywnicki Jerzy, Wieser T., (1961), The Grzempy meteorite, its mineral and chemical composition. Bull. Acad. Polon. Sci., Sér. Sci. chim. géol. géogr., vol. IX, nr 1, Warszawa 1961, s. 63-69.

• Pokrzywnicki Jerzy, (1964), I. Meteoryty Polski. II. Katalog meteorytów w zbiorach polskich. Studia Geologica Polonica, vol. XV, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1964, s. 17-19.

• +Scheidemühler Zeitung, artykuł prof. Zerbsta z Piły, 10 wrzesień 1910.

• Slavik F., Spencer L.J., (1928), Min. Mag., 21, 1928, s. 478. Raport (wg Grady 2000).

Przypisy

1. ^ jeśli nie zaznaczono inaczej, podano współrzędne przyjęte w oficjalnej bazie meteorytów Meteoritical Bulletin Database
2. ^ Łaptaś et al. (1998)
3. ^ chodzi o regmaglipty, nazwa piezoglipty wyszła z użycia
4. ^ meteoryt Koraleigh (L6)
5. ^ meteoryt Phuoc-Binh (L5), spadek w Quang Nam-Da Nang w Wietmanie
6. ^ meteoryt Krähenberg (LL5), spadek w 1869 w Niemczech

Linki zewnętrzne

• Meteoritical Bulletin Database (MBD) - meteoryt Grzempach
• Encyclopedia of Meteorites (EoM) - meteoryt Grzempach

• Meteoryt Grzempy w kolekcjach polskich - katalog PTMet
• Polski Serwis Meteorytów - meteoryt Grzempy
• Muzeum Geologiczne PAN w Krakowie
• Wikipedia - meteoryt Grzempy
• Strona Woreczko o meteorycie Grzempach

Co jeszcze na stronie?

• pierwsze doniesienia prasowe