O ile nie zaznaczono inaczej, prawa autorskie zamieszczonych materiałów należą do Jana Woreczko & Wadi.

(Unless otherwise stated, the copyright of the materials included belong to Jan Woreczko & Wadi.)

Z Wiki.Meteoritica.pl

Wersja z 11:21, 24 sty 2012

Török József (1882), A Magyar Birodalom meteoritjei (II. rész)

Tłumaczenie książki o meteorytach węgierskich

Török József, (1882), A Magyar Birodalom meteoritjei (II. rész).^[1] Természettudományi Közlöny, XIV, 1882, s. 497–514.

Pisząc o Węgrzech autor ma na myśli nie dzisiejsze Węgry, lecz Królestwo Węgier - państwo, w skład którego wchodziły m.in.: Chorwacja, Wojwodina, Ruś Zakarpacka, Siedmiogród i Słowacja.

Tłumaczenie (z węgierskiego oryginału dla Wiki: Piotr Antypiuk)

W tłumaczeniu zawarte są odwołania do mapy - KÁRPÁT-MEDENCEI METEORITOK (mapa meteorytów basenu Karpat) i odwołania do opisów poszczególnych meteorytów - A Kárpát-medencében hullott meteoritok főbb adatai zamieszczonych na stronach Muzeum Historii Naturalnej w Budapeszcie.

Dodano również śródtytuły oraz uwagi tłumacza - zaznaczone w tekście nawiasami kwadratowymi [].

XXXIII. Magyar Birodalom meteoritjei

Dotychczas na Węgrzech obserwowano spadki dziesięciu meteorytów zawierających drobinki żelaza. Niestety nie wszystkie spośród nich trafiły do Węgierskiego Muzeum Narodowego. Przedstawimy je teraz w kolejności chronologicznej.

[Gross-Divina, chondryt zwyczajny H5]

Pierwszym z nich jest nagy-divinai^[2], który spadł 2. lipca 1837 roku o godzinie 11.30 w komitacie trenczyńskim między pasmami górskimi: Divina i Budatin. Upadek miał miejsce przy nieco zachmurzonym niebie, towarzyszył mu odgłos podobny do grzmotu pioruna, a świadkami wszystkiego byli liczni chłopi pracujący na pobliskim polu. Jan Lottner, diviński duchowny, który prawdopodobnie także obserwował wydarzenie, natychmiast pośpieszył na miejsce upadku, skąd zabrał, jeszcze pół godziny po zajściu pozostający ciepłym, kamień, by podarować go ziemiance, wdowie, hrabinie Ludowice Csákyné z domu Lasanszky. Tylko jej patriotycznemu usposobieniu zawdzięczamy to, że ten jakże wartościowy skarb trafił do Muzeum Narodowego. O meteoryt bowiem zabiegało także muzeum wiedeńskie, lecz hrabina udostępniła mu kamień jedynie w celu obejrzenia i sporządzenia opisu. 17. lipca 1838 roku kamień stał się własnością Węgierskiego Muzeum Narodowego. Lottner zaś podarował muzeum wiedeńskiemu ważący 4 łuty [~70 g]^[3] fragment, który odkruszył się od kamienia w momencie spadku.

W 1844 roku Józef Sadler^[4] mając na uwadze doskonały stan kamienia, jego wielkość i charakterystyczne właściwości nazwał go królem wszystkich europejskich meteorytów*. W istocie wówczas nim był.

Ze względu na swój kształt meteoryt nagy-divinai podobny jest do huby drzewnej; przez jego zaokrągloną powierzchnię biegnie bruzda dzieląca go na dwie równe części. We wspomnianej zaokrąglonej części można wyszczególnić wiele zagłębień na kształt muszli, fragment dolny zaś wolny jest od jakichkolwiek wyżłobień. Czarna skorupa jest niewyraźna, matowa; miejscami gładka, miejscami chropowata. Część właściwa jest koloru popielatoszarego, jaśniejszego lub ciemniejszego – w zależności od miejsca. Występują na niej także brązowe, rdzawe plamy i ciemnoszare drobne kropki w dużych ilościach. Widoczne są również plamy czystego żelaza i siarczanu żelaza. Waga meteorytu wynosi 19 funtów [~10,6 kg]^[5].

______

* Rocznik Towarzystwa Nauk Przyrodniczych Królewskich Węgier (A Királyi Magyar Természettudományi Társulat Évkönyvei) [pod redakcją Török József], I. tom, 35 s.

[Milena, chondryt zwyczajny L6]

Drugim meteorytem z drobinkami żelaza był milénai, zwany niekiedy milyánai^[6], który to 26. kwietnia 1842 roku około godziny 15. runął na pole w pewnej głębokiej dolinie, gdzie pracowało trzech chłopów i wbił się w ziemię na głębokość jednej stopy [ok. 30 cm]. Spadek miał miejsce w Chorwacji, w komitacie Varasd [chorw. Varaždinska županija] w gminie Punisinsko-Selo w odległości około jednej mili [~7 km]^[7] na południe od miejscowości Milijana. Wspomniani chłopi w asyście licznie zebranych gapiów wykopali ważący 2 i ¹/₈ funta [1,2 kg] kamień, a następnie rozbili go na mniejsze kawałki. Około pół mili [~3,5 km] od tego miejsca spadł również inny meteoryt. Ten jednak rozkruszył się w czasie lotu, dlatego też dr Kocevár, poborca cła Moschel i rewizor dworski Struppe, którzy pospieszyli na miejsce spadku nie byli w stanie określić, jak duże były to okazy. Wkrótce ówczesny biskup zagrzebski, György Haulik spośród tych fragmentów wysłał jedenaście łutów^[3] [190 g] muzeum wiedeńskiemu, sześć [105 g] zaś Węgierskiemu Muzeum Narodowemu. Na zlecenie Towarzystwa Nauk Przyrodniczych Królewskich Węgier dr Károly Nendtvich poddał meteoryt analizie, zaś wykładowca akademicki József Sadler^[4] w pierwszym tomie rocznika wydawanego przez owe towarzystwo szczegółowo opisał zarówno okoliczności spadku, jaki i właściwości meteorytu, a także wyniki przeprowadzonej analizy.*

Część właściwa meteorytu jest jasno-brązowoszara z brązowymi, rdzawymi plamami, na tle których wyróżniają się z kolei ciemniejsze, owalne fragmenty. Kamień pokryty jest licznymi drobinkami czystego żelaza i pirotynu. Czarna skorupa jest niewyraźna, matowa, miejscami delikatnie błyszcząca. Jest to jeden z najpospolitszych meteorytów zawierających drobinki żelaza.

______

* Ibidem. 33 s.

[Mezö-Madaras, chondryt zwyczajny L3.7]

Trzecim w węgierskiej kolekcji meteorytów zawierających drobinki żelaza jest kamień, który został nazwany mezőmadarasi^[8]. W tym przypadku nie ma mowy o spadku jednego czy dwóch kamieni, a o całej ich gromadzie. 4. września 1852 roku, między 4. a 5. godziną po południu przez Transylwanię przeszła prawdziwa burza meteorytów. Spadały one w obrębie długiej na półtorej mili [~10 km] i szerokiej na pół mili [~4 km]^[7] elipsy na terenie Równiny Transylwańskiej, w okolicach gminy Mező-Madaras, w miejscu, gdzie znajduje się długie na 500 kroków, szerokie na 250 kroków i głębokie na 2 sążnie [~4 m] jezioro zwane Boskim (Istentó). W pobliżu owego jeziora znajdowało się tzw. Czarne gospodarstwo. Liczni chłopi pracujący na polach i łąkach gospodarstwa widzieli na własne oczy meteorytową burzę, zebrali także część czarnych kamieni, które spadły z nieba. Okoliczności spadku szczegółowo opisał Dr Vilmos Knöpfler**. Przy zupełnie bezwietrznej pogodzie, na całkowicie czystym, niezachmurzonym niebie pojawiła się kula ognia poruszająca się z południowego-zachodu na północny-wschód. Po wypaleniu się kuli na terenie od Károlyvár'u [Alba Iulia] i Nagy-Enyed [Aiud] po miejscowości Torada [Turda] i Kolozsvár [Cluj-Napoca], w kierunku północno-wschodnim zaś aż po Maros-vásárhely [Târgu Mureş] i Szász-Régen [Reghin] dało się słyszeć huk zbliżony do tego towarzyszącemu burzy czy też grzmot powstający na skutek wystrzałów z odległych armat, dział. Po tym huku chłopi, obserwując spadające kolejno kamienie, słyszeli jeszcze powtarzające się, świszczące dźwięki. Kilku wieśniaków, jako że stali w pobliżu jeziora Boskiego, widziało także, jak w taflę wody uderza jeden ze spadających kamieni, wzbijając tym samym wodę na wysokość jednego sążnia [~2 m] i powodując duże zafalowanie jeziora. Co istotne, na południowy-zachód od jeziora Boskiego – czyli kierunek, z którego meteoryt wyruszył, pojawił się – spadały mniejsze kamienie. Na północ od jeziora z kolei znajdowano okazy wielkości pięści, zaś w odległości na pół godziny marszu od zbiornika wodnego natrafiono na okaz ważący 18 funtów [10,1 kg], który był wbity w ziemię do tego stopnia, że widać było tylko jego krawędzie. Ten znakomity egzemplarz trafił do muzeum wiedeńskiego i stanowi prawdziwy skarb w jego zbiorach. W kolekcji muzeum są zaledwie dwa meteoryty większe od tego, tj. okahabai^[9] i knyahinyai^[10] – oba pochodzą z Węgier. Łączną masę meteorytów z tego spadku można ocenić na cetnar [50-60 kg].

Meteoryty z Mező-Madaras są czarne, na nierównych skorupach znać liczne zagłębienia zbliżone kształtem do palców u dłoni. Kształt kamienia jest kolejno: zaokrąglony, bulwiasty, spłaszczony. Część właściwa jest szara z brudnobiałymi plamami, pokryta wieloma mieniącymi się na biało lub żółtawo, żelaznymi przebarwieniami. Szczyty pęknięć połyskują stalą. Ciężar właściwy 3,50.

Pál Partsch, ówczesny dyrektor Wiedeńskiego Muzeum Mineralnego poprosił o poddanie analizie meteorytów mezőmadarasi wykładowcę z Getyngi, Wöhlera, który parał się tym już od wielu lat. Wöhlera przeprowadził analizę we współpracy z angielskim chemikiem, Atkinsonem. W jego opinii – uśredniając – 19,06% składu meteorytów stanowi żelazo, 7,4% nikiel, 0,25% natomiast kobalt i fosfor. W masie właściwej poza oczkami żelaza zauważalne są także drobne plamki siarczanu żelaza i dwa rodzaje krzemianów, z których jeden po rozpuszczeniu w kwasie solnym przyjmuje postać galaretowatą, drugi zaś jest nierozpuszczalny. Krzemiany te są mieszanką oliwinów, augitów i labradorytów.

______

** Sitzungsberichte d. math. naturwissenschaftlichen Klasse der kais. Akademie der Wissenschaften. XI. köt. 676. s köv. lapjain.^[11]

[Borkut, chondryt zwyczajny L5]

Czwartym meteorytem tego typu jest borkúti^[12], który także spadł w roku 1852 – 13. października o trzeciej po południu. Spadek miał miejsce w komitacie Marmarosz, w miejscowości Borkút, w odległości 45 sążni [~85-90 m] od Cisy, na terenie działki domu niejakiego Istvána Szedorka. Wydarzeniu towarzyszyły: huk przypominający odgłos wystrzału armatniego i głośny, dwukrotnie słyszalny trzask. W tym czasie horyzont był nieco zachmurzony, kropił również drobny deszcz. Uwagę przebywającego wówczas na zewnątrz Szedorka zwrócił nagle świszczący dźwięk. Instynktownie pochylił się i przykucnął na ziemi, by uniknąć zagrażającego mu uderzenia. Po spadku czuł zapach siarki. Rozejrzawszy się dookoła spostrzegł wbity w ziemię kamień, który był rozgrzany do tego stopnia, że z trudem był go w stanie utrzymać w dłoniach. Meteoryt roztrzaskał się na dwie części: większa ważyła 7 funtów i 6 i 1/4 łuta [4030 g], mniejsza zaś 7 łutów [120 g]. Obie stały się własnością Józsefa Pöschla, tamtejszego starszego leśnika, mniejsze fragmenty natomiast trafiły się w inne ręce. Pöschl zachował mniejszy kawałek swego kamienia, większy zaś posłał do Győr swojemu bratu, emerytowanemu majorowi Armii Cesarsko-królewskiej, Karolyowi Pöschlowi, który był zapalonym mineralogiem. Muzeum wiedeńskie [dziś: Naturhistorisches Museum] otrzymało ważący 15 i pół łuta [270 g] fragment od urzędnika dworskiego, Berghoffera. Meteoryt borkúti został opisany przez dr. F. Leydolta*, szczegółowej analizie w Wiedniu poddał go z kolei dr. Nurischany pod zwierzchnictwem Redtenbachera.

Kształtem meteoryt borkúti przypomina według Leydolta piramidę o czterech ścianach, którego wysokość wynosi 10 cali [~25 cm], waga natomiast 10-12 funtów [~6 kg]. Cienki, czarny, pokryty skorupą powstałą na skutek odprysków, na której znać liczne zagłębienia w kształcie pęcherzyków przypominające kamyki żużlowe. Masa właściwa jest brązowo-szara, pokryta licznymi drobnymi kuleczkami o kształcie owalnym lub jajowatym, które spaja szary materiał łączący przyprószony niewielkimi oczkami niklowymi z metalowym połyskiem. Spojenia kulek są luźne, na skutek czego stosunkowo łatwo można je wydzielić z meteorytu. Cały kamień jest sypki. Wspomniane kuleczki są w pewnej mierze zbite, częściowo też wyżłobione, puste, w niektórych z nich można odnaleźć oczka o metalowym połysku. Owa budowa czyni ten meteoryt wyjątkowo słynnym. Ciężar gatunkowy 5,242. Cząsteczki metalu stanowią 1/6 całości kamienia. Zdaniem dr. Nurischanyiego w skład metalowych oczek wchodzą: żelazo, nikiel, cyna, miedź i fosfor. Masę właściwą kuleczek stanowią oliwiny, augity i oligoklazy.

______

*

ciąg dalszy nastąpi...

...tekst w tłumaczeniu

Galeria

Meteoryty ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Budapeszcie (fot. Jan Woreczko)

Bibliografia

• +Knöpfler Wilmos, (1854), Anszug aus dem ämtlichen Berichte über den am 4. September 1852 bei Mezö-Madaras in Siebenbürgen stattgehaben Meteoriten-Fall. W: Über den Meteorstein-Niederfall unweit Mezö-Madaras in Siebenbürgen am 4. September 1852. Sitzungsberichte der Mathematisch-Naturwissenschaftliche Classe Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, XI (Eilfter Band, Jahrgang 1853), Heft I-V, Wien 1854, s. 675-681. Plik PDF

• +Ravasz Csaba, (1969), Catalogue of Meteorites of the Hungarian Natural History Museum. Fragm. Min. Pal., 1, 1969, s. 3-110. Plik PDF

• +Sadler József, (1842), A Horvátországban 1842. April 26-án Délután 3 Órakor Történt Meteorköesésröl., w: A Királyi Magyar Természettudományi Társulat Évkönyvei. pod redakcją Török József. Elsö Kötet, s. 33-41, Pesten, 1841-1845. Plik DJVu

• +Török József, (1882), A Magyar Birodalom meteoritjei (II. rész). Természettudományi Közlöny, XIV, 1882, s. 497–514.

Przypisy

1. ^ Meteoryty imperium węgierskiego
2. ^ meteoryt oznaczony na mapie jako: Gross-Divina
3. ^ ^{a b} 1 łut ≈ 0,0175 kg
4. ^ ^{a b} Sadler (1842)
5. ^ 1 funt ≈ 0,5 kg
6. ^ meteoryt oznaczony na mapie jako Milena; obecnie to teren Chorwacji
7. ^ ^{a b} chodzi o milę (mérföld, postamérföld) używaną w Monarchii Austro-Węgierskiej; jej długość wynosiła 7585,9 metrów; Wikipedia (HU) - Mérföld
8. ^ meteoryt oznaczony na mapie jako Mezö-Madaras; obecnie to teren Rumunii
9. ^ meteoryt oznaczony na mapie jako Ohaba; obecnie to teren Rumunii
10. ^ meteoryt oznaczony na mapie jako Knyahinya; obecnie to teren Ukrainy
11. ^ Knöpfler (1854)
12. ^ meteoryt oznaczony na mapie jako Borkút; obecnie to teren Ukrainy

Linki zewnętrzne

• Meteoritical Bulletin Database (MBD) - meteoryty: Borkut • Gross-Divina • Mezö-Madaras • Milena • Mocs • Nyirábrany • Ofehértó

• Muzeum Historii Naturalnej w Budapeszcie (Magyar Természettudományi Múzeum Budapest) - Magyar Természettudományi Múzeum
• Muzeum Historii Naturalnej w Wiedniu (Naturhistorisches Museum Wien) - Naturhistorisches Museum
• Wikipedia - Królestwo Węgier

• Meteorite-Times Magazine - The Borkut Meteorite: More Chondrite, Less Fat