O ile nie zaznaczono inaczej, prawa autorskie zamieszczonych materiałów należą do Jana Woreczko & Wadi.

(Unless otherwise stated, the copyright of the materials included belong to Jan Woreczko & Wadi.)

Z Wiki.Meteoritica.pl

Aktualna wersja na dzień 20:37, 19 kwi 2022

Gdzie? Kiedy? Co?

[Tekst hasła oparty jest na artykule Woźniak (2014) (jego treść została tu uzupełniona, uaktualniona i poprawiona). Od czasu opublikowania artykułu na początku 2014 roku, udało się ustalić nowe źródła i fakty. Część informacji została zweryfikowana negatywnie. Strona zawiera więc najbardziej aktualne informacje dotyczące tego ciekawego doniesienia — przedstawia stanowisko Redakcji portalu Wiki.Meteoritica.pl.]

Przegląd historycznych źródeł, w których znajdują się informacje dotyczące doniesienia Friedland 1304. Zebranie i analiza źródeł ma na celu odszukanie najwcześniejszych zapisów oraz prześledzenie późniejszego procesu ich kopiowania i interpretacji, a czasami niezamierzonej ich modyfikacji lub celowego zniekształcania. Wyeliminowanie źródeł wtórnych i mało wiarygodnych pozwala na poprawną interpretację i odtworzenie prawdopodobnego czasu, miejsca i przebiegu zdarzenia.

Najwcześniejsze źródła

Najwcześniejsze źródła w porządku chronologicznym ich powstania/ukazania się (na część z nich powoływał się Chladni).

Najwcześniejszym źródłem są Kroniki Detmara (Brzustowicz 2001) odczytane i wydane dopiero w XIX wieku, ale według Brzustowicza to Rocznik Kołbacki jest bardziej wiarygodny.

Kroniki Detmara

Kroniki Detmara (Detmar, Chronik von 1101-1395) (źródło: Karwowski et al. 2009). Odczyt fragmentu według Kletke (1867, s. 67) (oryginalne brzmienie (odczyt) patrz Grautoff 1829 i Hirzel 1884):

Współczesny zapis tekstu Kronik Detmara, s. 67

1306. 1. Octbr. (am Tage S. Remigius). Am 1. October d. J. fielen bei Friedeberg im Lande über der Oder „feurige Steine (d. i. Meteorsteine) aus dem Wolken in die Erde, verbrannten, was sie berührten, und thaten großen Schaden.” Detmar's Chronik bei Grautoff's Lübeckische Chroniken u. s. w., Bd. 1, S. 186[1]. Vgl. Klöden's Waldemar, Th. 1, S. 340[2]; Treu a. a. D., S. 47 u. 99[3].

Oraz jego tłumaczenie (wg Karwowski et al. 2009):

„(…) 1306 1 Październik (w dniu św. Remigiusza)^[4]

1 października tegoż roku spadły pod Strzelcami w kraju za Odrą „ogniste kamienie (kamienie meteorowe) z chmur na ziemie, spaliły czego dotknęły i uczyniły wielkie szkody”. W tekście używamy nazwy Strzelce Krajeńskie, jako odpowiednik nazwy Friedeberg. (…)”

Kletke (1867) dokonał jednak współczesnej interpretacji tekstu^[5], którego oryginalne brzmienie (odczyt) znajduje się w pracach Grautoff (1829) i Hirzel (1884). W oryginalnych odczytach występują nazwy: vredeberch i Bredeberch:

Grautoff (1829) (s. 186)

Grautoff (1829)

J. 1306. (…) In demesulven iare bi sunte remigius daghe do vellen in der marke bi vredeberch vurighe stene ute den wolken in de erden, unde vorbrenden, wat se beroreden unde deden groten schaden.

Hirzel (1884) (s. 398)

Hirzel (1884)

In deme sulven jare bi sunte Remigius daghe do vellen in der Marke bi Bredeberch vůrighe | stene ute den wolken in de erden, unde vorbrenden, wat se beroreben, unde deden groten schaden.

Klöden (1844) (s. 340) spisując „Historię dyplomacji Waldemara margrabiego brandenburskiego^[6] w latach 1295-1323” zacytował z Kronik Detmara (za Grautoff 1829) fragment mówiący o spadku meteorytów 1 października 1306 roku w „der Mark bei Friedeberg im Lande über der Oder”. Uznał on to doniesienie za ważne i opatrzył je komentarzem, że zdarzenie to było dotąd całkowicie pomijane (ist bis jetz ganz übersehen worden)!

Diplomatische Geschichte des Markgrafen, s. 340

(…) Am 1. Oktober d. J. fielen in der Mark bei Friedeberg im Lande über der Oder „feurige Steine aus den Wolken in die Erde, verbrannten, was sie berührten, und thaten großen Schaden ⁴).” Diese Nachricht von einem Meteorsteinfall in der Mark ist bis jetz ganz übersehen worden. (…) 4) Detmars Chronik bei Grautoff I. 186.[1]

Na mapie Brandenburgii około 1300 roku dołączonej do publikacji Klödena (1844), jedynym miejscem o podobnie brzmiącej nazwie do Friedeberg na terenie Lande über der Oder, jest Vredeberg, dzisiejsze Strzelce Krajeńskie! Na przestrzeni dziejów miasto to wielokrotnie zmieniało nazwę (patrz → Friedland 1304/Strzelce Krajeńskie?). W czasach Klödena nosiło ono nazwę Friedeberg, ale około roku 1300, Strzelce Krajeńskie nazywano Vredeberch, tak jak w odczycie Grautoffa (1829)!

Czy zdarzenie opisywane jako „Friedland 1304” miało miejsce w Strzelcach Krajeńskich, jego okolicy lub było z tego miasta obserwowane? Na chwilę obecną możemy tylko domyślać się i snuć hipotezy. Może odpowiedź znajduje się w innych źródłach? Może w niedostępnej Chronica principum Saxonie^[7] lub w kazaniach Jacoba Reichmanna (Reichmann 1685)?^[8]

Rocznik Kołbacki

Fragment Rocznika Kołbackiego w odczycie i drukowany w zbiorze dokumentów do historii Pomorza Zachodniego (w: Prümers 1877; źródło: KPBC). Kopia oryginalnej strony Rocznika Kołbackiego znajduje się w pracy Karwowski et al. (2009). Odczyt fragmentu według Prümers (1877, s. 486):

Współczesny zapis tekstu Rocznika Kołbackiego, s. 486

MCCCV Anno milleno trecenteno quoque quino Vredberch in patria sunt maxima signa peracta, Festum sanctarum dum coluit plebs animarum. Tunc pluit ignitas de celi culmine petras. Urna uelud tina5) fuit harum uisa ruina. In qua parte pluit, terra perusta fuit. 5) In den Monum.[9] verlesen una und eversa. Die richtige Lesart tina und visa hat auch die Chron. princip. Saxon.[7] (vgl. Märkische Forschungen IX. S. 4.[10]) In dem dort gegebenen Abdrucke unseres Gedenkvrses steht in der ersten Zeile quinto statt quino und als zweite Zeile folgt darauf der in unseren Annalen nicht enthaltene Bers: Virginis ex utero nato Jhesu Nazareno. In der dritten Zeile steht Vredebur statt Vredberch. Die vierte endlich hat metrisch richtiger: dum plebs coluit.

Rocznik Kołbacki (kopia strony oryginału; Karwowski et al. 2009)

Próba tłumaczenia tekstu łacińskiego z wariantowym znaczeniem słów (wg Karwowski et al. 2009):

„(…) W 1305 roku w parafii „patria” (okolicy, kraju) Strzelce. przeżyte zostały wielkie znaki (uczynione zostały potężne znaki), podczas uroczystości Świętych Dusz, kiedy to gromadzi się lud. Wtedy to, ze szczytu nieba (z najwyższego punktu nieba) spadł deszcz ognistych kamieni. Urny i garnki (Urny i naczynia na wino) zostały zniszczone (widoczne były ich zniszczenia, lub które spowodowały zniszczenia ew. urny z prochami i naczynia na wino zostały zniszczone). W miejscu, w którym spadł ognisty deszcz, ziemia była doszczętnie spalona (lub w miejscu, w którym upadły ziemia była doszczętnie spalona). Nazwa Vredberch – została przyjęta jako odnosząca się do Strzelec Krajeńskich. (…)”

Jak trudne i niejednoznaczne jest odczytywanie oryginału Rocznika Kołbackiego niech świadczy różny sposób odczytu pierwotnych źródeł przez różnych autorów.

W wydanej wcześniej w 1866 roku Monumenta Germaniae Historica^[11] w 19 tomie na stronie 716-717 mamy zapis (Arndt 1866):

Monumenta Germaniae Historica, s. 716-717

Anno milleno trecenteno quoque quino Vredberch in patria sunt maxima signa peracta, Festum sanctarum dum coluit plebs animarum. Tunc pluit ignitas de celi culmine petras, Urna velud una fuit harum eversa ruina, In qua parte pluit terra perusta fuit.

Zapis ten w odczycie Arndta (1866) nie jest datowany, umieszczony jest tylko pomiędzy wydarzeniami z 1298 a 1306 roku!

Oraz Heinemann (1865, Chronica principum Saxonie^[7])^[10] o którym pisze Prümers (1877).

Chronica principum Saxonie, s. 4

Anno milleno trecenteno quoque quinto Virginis ex utero nato Ihesu Nazareno Vredebus in patria sunt maxima signa peracta. Festum sanctarum dum plebs coluit animarum, Tunc pluit ignitas de celi fulmine petras. Urna velut tina fuit harum visa ruina, In qua parte ruit, terra perusta fuit.

Co ciekawe, fragment ten, w niemal identycznym brzmieniu, znajduje się w rękopisie (prawdopodobnie z 1309 roku) kroniki Marcina Polaka (Chronicon pontificum et imperatorum).^[12] „Dopisany” przez późniejszych kopistów pod datą 1307 rok (Holder-Egger 1880)! Tu również nazwa miejsca zdarzenia jest inna niż w innych źródłach – Vredebus!^[13]

Monumenta Germaniae Historica, s. 468; (Chronicon pontificum et imperatorum)(?)

Anno milleno trecenteno quoque septeno Virginis ex utero nato Ihesu Nazareno Vredebus in patria sunt maxima signa peracta. Festum sanctarum dum plebs coluit animarum, Tunc pluit ignitas de celi fulmine petras. Urna vel ut tina fuit harum visa ruina, In qua parte ruit, terra perusta fuit.

Późniejsze źródła w mniej lub bardziej wiarygodny sposób interpretują wcześniejsze teksty. Kronikarze w procesie interpretacji i modyfikacji starych zapisów zapewne starali się umiejscowić wydarzenia w oparciu o swoją wiedzę geograficzną. Była ona skąpa, panował też chaos w nazewnictwie. Skutkowało to występowaniem w odpisach tych samych zdarzeń różnych lokalizacji. Ryzyko błędów niósł też sposób określania daty, nawiązujący często do ważnych wydarzeń i osób. Nie można też wykluczyć świadomego „przenoszenia” odległych zdarzeń do swoich kronik, po to by je uatrakcyjnić albo „schlebiać” lokalnym władcom. To za ich panowania, miały się pojawić „znaki na niebie”, którym nadawano prorocze znaczenia.

Kranz (1520)

Kranz Albert, (1520, s. 332; Libri VIII, Ca. XXXVII), Saxonia (źródło: Bayerische StaatsBibliothek).

Jedno z najstarszych źródeł. W dziele tym nie ma nic o kometach z lat 1301 i 1305.

Saxonia 1520, s. 332

(…) Quo tēpore nōnulla sunt uisa de cælo pdigia: cum in Marchia Brandenburgēsi, ad opidū Vredeland, die Remigij ceciderint e cælo igniti in morē grādinis lapilli, & incēsis prędijs, & qbusqz reb⁹ in agro cōpræhēsis, ingētia dāna rusticæ plębi importarint. (…)[14]

Kranz (1563)

Kranz Albert, (1563, s. 403; Capitel XXXVII), Saxonia (źródło: Bayerische StaatsBibliothek). Oryginalne brzmienie fragmentu:

Saxonia 1563, s. 403

Auch wurden zu dieser zeit am Himel geschen etliche Wunderzeichen / Denn am tage Remigij / fielen in der Brandenburger Marcke ben Fredtlandt fewrige steinichen / wie hagelschlossen / welche Hauser und Dorffer sampt allem dem / so sie im felde erreicheten / ansteckten / und dem Baweruolck grossen schaden zufůgten. Gleich auch zu dieser zeit / erforderte der friedtsame Herr Konig Erich von Denmarck (…) [na marginesie „wyrzutka”] Wunderzeichen in der Lufft.

Takie samo brzmienie jest w wydaniu Saxonii z 1582 roku (Kranz 1582, Saxonia) na które powołuje się Kesselmeyer (1861). Najwcześniejszy zapis znajduje się w wydaniu Saxonii z 1520 roku.

Spangenberg (1572)

Spangenberg Cyriacus (1572, s. 532), Mansfeldische Chronica. Der Erste Theil. Później wydana jako Sächsische Chronica (źródło: GoogleBooks). Cytowany przez Chladniego fragment (odczyt niepewny)^[15]:

Sächsische Chronica, s. 532

(…) [wcześniej o komecie widocznej w 1301 roku] (…) [na marginesie „wyrzutka”] Anno 1304 Glůende steine. ANNO 1304. Fielen glůende[16] heisse steine in einem Donderwetter[17] vom Himel / den Friedeburg an der Sala / und waren dieselben Steine kolschwartz[18] / und so hart als Eysen[19] /und wo die hinsielen / verbrandten und versengeten sie das Grass / als ob ein Kolfewer[20] da gewesen were. (…) [dalej o komecie widocznej w 1305 roku] (…)

W kronice znajdują się też wpisy o widocznych w 1301 i 1305 roku kometach → patrz Friedland 1304/Komety.

To w kronice Spangenberga po raz pierwszy pojawia się nazwa Friedeburg an der Sala, pomimo, że we wcześniejszych źródłach (Detmar Chronik i Rocznik Kołbacki) wymieniane są nazwy vredeberch, Bredeberch, Vredberch. Również to tu po raz pierwszy napotykamy określenia: glühende – niem. „rozżarzony”, Donnerwetter – niem. burza, kohlschwartz – niem. „czarny jak węgiel”, Eisen – niem. żelazo, kohlefeuer – niem. „zwęglony”. W źródłach wcześniejszych mamy opis spadku kamieni, które spowodowały liczne zniszczenia i pożary, tak tu opis ma już znamiona „deszczu meteorytów żelaznych” i charakteryzuje meteoryty, które spadły.

Kranz (1574)

Kranz Albert, (1574, s. 616), Saxonia (źródło: GoogleBooks). Oryginalne brzmienie fragmentu na który powołuje się Chladni (1803, 1815a i 1819):

Saxonia 1574, s. 616

(…) Quo tempore nonnulla sunt visa de cælo prodigia, cum in Marchia Brandenburgensi, ad oppidum Vredeland, die Remigij ceciderint è cælo igniti in morem grandinis lapilli, & incensis prædijs, & quibusque rebus in agro compræhensis, ingentia damna rusticæ plebi importârint. (…)

Tłumaczenie według Karwowski et al. (2009):

„(…) W Marchii Brandenburskiej, na miasto Vredeland. w dniu Remigiusza (1304)^[21] spadły z nieba ogniste kamyki (lapilli – zdrobnienie od kamienie) podobne do gradu, i podpaliwszy grunty (posiadłości) i ogarnąwszy wszystko na polu, spowodowały ogromną szkodę (własności) ludu (chłopów, wieśniaków) (lub: wyrządziły ogromną krzywdę ludowi)” – ten tekst przypomina bardzo poprzednie. „SAXONIA” – Kranz. Istnieje też dopisek odnośnie tego samego cytatu, że lokalizacja brzmiała „Vredeland in Vandalia”^[22]. (…)”

Podobne brzmienie mają zapisy w innych wydaniach Saxonii (Kranz 1520, 1580, 1596 i 1621, Saxonia).

Kranz (1580)

Kranz Albert (1580, s. 174; Cap. 46), Wandalia (źródło: GoogleBooks). Oryginalne brzmienie fragmentu:

Wandalia 1580, s. 174

1304. (…) Portenta per ea tempora memorantur. Nam ad oppidum Vredeland veteris Marchiæ, in solo Wandalico, in die sancti Remigii cecidit grando de cœlo, in qua igniti lapilli, qui plurima excitauerunt incēdia, vbi stramina & paleas aut aliam arsuram materiam inciderunt. Nihil fuit innoxium quod illis contingeretur. Tecta rusticarum domorum, sœnum in horreis cū frugibus cōcrematur, ipsa in agris pecora ledebantur. Res prioribus seculis incomperta. (…) [na marginesie znajduje się „wyrzutka”] Lapidibus ignites pluit, qui bus omnia cōflagrant.

Brak informacji o komecie z 1305 roku.

Podobne brzmienie ma tekst w innych wydaniach Wandalii (Kranz 1519, 1575^[23], 1619, Wandalia).

Brzmienie relacji u Kranza^[24] (Saxonia, Wandalia) może wskazywać, że korzystał on z nieznanych nam współcześnie źródeł oraz że nie inspirował się zapisem u Spangenberga (1572). Opisywał on to wydarzenie wielokrotnie w swoich wznawianych dziełach, lokując je w różnych miejscach (Brandenburgia, Wandalico) i pod różnymi nazwami (Fredtlandt, Vredeland).

Rivander (1581)

W kronice Rivander (1581, s. 368) Düringische Chronica… jest powtórzony tekst za Spangenberg (1572) (występują niewielkie różnice w pisowni):

Düringische Chronica…, s. 368

Anno 1304. fielen glůende[16] heisse Steine in einem Donnerwetter[17] vom Himmel / den Frideburg an der Saala / vnd waren dieselbigen Steine Kolschwartz[18] / vnnd so hart als Eisen[19] / Vnd wo die hinsielen / verbrandten vnnd versengeten sie das Graß / als ob ein Kolfeuwer[20] da gewesen were. (…) [dalej o komecie widocznej w 1305 roku] (…)

Jest tam (s. 370) również krótka wzmianka o komecie z 1305 roku, widocznej trzy dni przed i trzy dni po Wielkanocy (niem. Ostern).

Dresser (1596)

Dresser Matthaeus (1596, s. 311-312), Sächsisch Chronicon (źródło: DBC). Oryginalne brzmienie fragmentu na który powołuje się Kesselmeyer (1861) (odczyt niepewny)^[15]:

Sächsisch Chronicon, s. 311-312

(…) [wcześniej o komecie widocznej w 1301 roku] (…) Zu dieses Ertzbischoffs[25] zeiten / als anno 1304. Seind in einem Donnerwetter[17] bey Friedeburg an der Saal / glůendheisse[26] Steine gefallen welche kolschwartz[18] / unnd so heis als glůend[16] eisen[19] gewesen / mohin die gefallen / da heben sie das gras / gleich als wenn Kolfewer[20] drůber gewesen / versenget und verbrenner. (…) [dalej o komecie widocznej w 1305 roku] (…)

Jest tam również o kometach widocznych w 1301 i 1305 roku → patrz Friedland 1304/Komety.

Tu również, jak u Spangenberga (1572) pojawia się opis czarnych, rozgrzanych, twardych jak żelazo kamieni oraz lokalizacja zdarzenia w Friedeburg an der Saal. Zapewne tekst ten został oparty na opisie Spangenberga.

Christmann et al. (1624)

Christmann et al. (1624, s. 10), Theopyroscopia Theologico-Physica (źródło: Bayerische StaatsBibliothek). Oryginalne brzmienie fragmentu:

Theopyroscopia Theologico-Physica, s. 10

Anno 1304. fiel fewer vom Himmel / und thet an den Håuseren / und anderen gebåwen grossen schaden.

Translacja na niemiecki: Im Jahre 1304 fiel Feuer vom Himmel / und tat an den Häusern / und anderen Gebäuden großen Schaden.

Tłumaczenie: W roku 1304 spadł ogień z nieba i wyrządził wielkie szkody na domach i innych zabudowaniach.^[27]

Olearius (1667)

Olearius Gottfried (1667, s. 157), Halygraphiæ/Halygraphia (źródło: GoogleBooks). Oryginalne brzmienie fragmentu (odczyt niepewny)^[15]:

Halygraphiæ, s. 157

Im Jahr 1304. (…) &c.) seind in einen Donner=Wetter[17] / bey Friedeburg an der Sala / glůende[16] heisse Steine herab gefallen / welche kolschwartz[18] und so heiß als glůende Eisen[19] gewesen / wohin die gefallen / haben sie das Graß / gleich als wenn Kolfeuer[20] drůber gewasen / versenget und verbrant. (…) [dalej o komecie widocznej w 1305 roku] (…)

Dalej jest m.in. informacja o widocznej w 1305 roku komecie → patrz Friedland 1304/Komety.

Z tekstu zamieszczonego u Oleariusa widać, że silnie inspirował się on opisem zamieszczonym przez Spangenberga (1572).

Reichmann (1685)

Reichmann Jacob (1685, s. 664), M. Jacobi Reichmanni Geistliche Vorraths-Kammer zu Predigten… (źródło: zbiory własne W&W). Oryginalne brzmienie fragmentu (odczyt niepewny)^[15]:

M. Jacobi Reichmanni Geistliche Vorraths-Kammer zu Predigten…, s. 664

(…) Anno 367.ist zu Constantinopel den 2. Julii Hagel gefallen von ungewöhnlichen grossen Steine / da viel Leute erschlagen worden. vid. Zeiler Epist. 72. Centur.4.p.515.[28] Anno Christi 1303. sind zu Fredeland / im Land zu Stargard / auff S. Remigii Tag unter dem Hagel feurige Steine gefallen. An eben diesem Orth ist anno 1542. den 10. Junii ein groß Hagel=Wetter entstanden / daß über hundertmahl tausend und 42000. Menschen umbkommen. (…)

Na kazania Jakoba Reichmanna powołuje się Simonis (1730). W cytowanym fragmencie znajdują się również informacje o niezidentyfikowanych spadkach „kamieni z nieba”, 10 lipca 367 roku w Konstantynopolu (dzisiejszy Istambuł) i 10 czerwca 1542 roku „na północy”.

Bonaventure de Saint-Amable (1685)

Bonaventure de Saint-Amable (1685, s. 607), Annales du Limousin. W Roczniku Limousin zredagowanym przez księdza Bonaventure de Saint-Amable znajdujemy informację o spadku w dzień Św. Remigiusza^[4] (1 października) 1305 roku deszczu kamieni w kraju Wandalów, który to deszcz spowodował wiele szkód, a nawet pożar. Oryginalne brzmienie fragmentu:

Fragment Annales du Limousin, s. 607

(…) & le jour de saint Remy au sol des Vandales il tomba de la grasle, dans laquelle il y avoit des pierres embraseés de feu, qui causerent plusieurs incendies en tout ce qu'elles touchoient, ou maisons ou animaux. (…)

Na ten zapis powołuje się Bigot (1812, s. 51, 52).

Tak to wydarzenie opisuje Pierre-Marie Pelé na portalu Encyclopédie des météorites françaises:

„1305, 1er octobre, Limousin. On évoque une chute de pierres mélangées à de la grêle dans le Limousin, au sol des Vandales (?), le jour de la Saint Rémi, qui auraient provoqué de gros dégâts et même un incendie. Source : Annales du Limousin, par le père Bonaventure de Saint-Amable (vol. III, p. 607)”

Simonis (1730)

Simonis Enoch Friederich (1730, s. 50-51, 53), Vorhandene Nachricht von der im Stargardischen Kreyse…^[29] (źródło: Bayerische StaatsBibliothek). Oryginalne brzmienie fragmentu (odczyt niepewny)^[15]:

Vorhandene Nachricht von der im Stargardischen Kreyse…, s. 50-51

Denn / so viel man weiß / hat der erste Zorn / damit der HErr seine Macht unmittelbahr und seinem Himmel bieselbst bewiesen / sich dadurch geåussert / daß A. 1303. den 1. Octobr. am Tage Remigii, ein gewastiger Hagel / und mit dem Hagel feurige Steine / hieselbst gefallen / die / wenn sie Stroh / Heu / und dergleichen leicht brennende Materten / angetroffen / solche angezůndet / auch das Gras auf dem Felde versenget haben / dadurch eine grosse Brunst angegangen / daß nichts undersehrt geblieben; Sintemahl dadurch auch Håuser und Scheunen angestecket / auch Leute und Biehe auf dem Felde getödtet worden.

I dalej na stronie 53 jest:

s. 53

Herr M. JACOBUS REICHMANNUS meldet in setner Vorraths-Kammer P. II. p. 664.[30] dieses davon: Anno Christi 1303. sind zu Fredeland / im Land Stargard auff S. Remigii Tag unter dem Hagel feurige Steine gefallen. (…)

W wolnym tłumaczeniu: W 1303 roku w dniu św. Remigiusza w Fredeland na ziemi stargardzkiej spadł grad ognistych kamieni.

U Simonisa znajdujemy jeszcze inną lokalizację wydarzenia Fredeland / im Land Stargard! Źródłem na które się on powołuje są kazania Jakuba Reichmanna.^[30]

Duńczewski (1744)

Duńczewski Stanisław, (1744), Wiadomosc osobliwsza o meteorach, to jest o dziwnych atmosfery…. Oryginalne brzmienie fragmentu:

Wiadomosc osobliwsza o meteorach, to jest o dziwnych atmosfery…

CIEKAWOSC VII. O DESZCZACH NIEZWYCZAYNYCH y EXTRAORDYNARYInych. (…) RELACYA II. DESZCZE OGNISTE, SIARCZYSTE y z POPIOŁOW WYLICZAJĄCA. (…) 4. W Márchionaćie Brandenburskim, blisko Miasteczká Urdeland, Roku 1304. w dźień S. Remigiuszá, grad z ognistych kámięni upadł, ktory polá wszystkie wypalił y zepsował. Cranzius lib. 8. Saxon. cap. 37. & lib. 7. Vandal, cap. 46.[31] I trochę dalej inne ciekawe doniesienie: (…) Tákiż tráfił się Roku 1642. w Arcybiskupstwie Mágdeburskim, między ktorym iáko pięść sztuká iedna śiarczysta upádła ná támeczny Zamek. Theatr. Europaum.

Publikacje Chladniego

Katalog meteorytów Grady (2000) powołuje się na publikację Chladniego z 1819 roku. Ale o tym wydarzeniu pisał Chladni wielokrotnie w swoich artykułach.

Ułożone chronologicznie artykuły Chladniego o spadku w Friedland 1304.

Chladni (1803) (s. 308)

Niedergefallene Massen	Zait und Ort des Falles	Berichterstatter
Viele Steine	1304 am Remigiustage[4] bei Friedland im Brandenburg	Kranzii Saxonia, l. 8, cap. 57[32]

i krótka notka (s. 313) z cytatem z Kranz'a:

Chladni (1803)

„Von dem bei Friedland in (oder nahe bei) der Mark Brandenburg niederfallenen Steine sagt Kranz^[32]: In Marchia Brandenburgensi ad oppidum Vredeland die Remigii^[4] (1304)^[21] ceciderunt e coelo igniti in morem grandinis lapilli, et incensis praediis et quibuscunque rebus in agro comprehensis, ingens damnum rusticae plebi importarunt.*)”^[33]

Mamy tu opis kataklizmu w dniu św. Remigiusza (1304 roku): spadł z nieba grad ognistych kamieni, powodując pożary gospodarstw i plonów w polu!

Chladni (1808) (s. 375-376)

(…) In Spangenberg's süchsischer Chronik[34] finden sich folgende Nachrichten: (…) Dass 1304 glühende Steine oder Eisenmassen vom Himmel gefallen find, ist schon mehrmahis er wähnt. Spangenberg sagt, es sey bei Friedeburg an der Saale, andere, es sey zu Friedland, (in Vandalia,) geschehn; es möchte aber wohl schwer zu bestimmen seyn, welches Friedland es ist, da in den damahls von Wenden bewohnten Gegenden sich wenigsten 4 bis 5 Orte dieses Namens befinden. (…)

italikiem słowa nieczytelne („błędne”?)^[15]

mehrmahis – (?) wielokrotnie (niem. mehrmals)

damahls – (?) wówczas (niem. damals)

Wenden – (?) przemiana (niem. Wende)

Tłumaczenie: W 1304 gorące kamienie lub masy żelaza znaleziono spadłe z niebios, już kilka razy wspominałem. Spangenberg^[34] mówi, czy to w Friedeburg nad Saalą, a inni, że może to wydarzyło się w Friedland (w Vandalia), ale prawdopodobnie jest trudne do określenia, które Friedland, a to dlatego, że w tamtych czasach przekształcano (nazwy), obszarów zamieszkałych są co najmniej 4 do 5 miejsca do znalezienia o tej nazwie.

Chladni (1815a)

1304 am Remigiustage[4] find, nach Kranzii Saxonia[32] und einigen andern, bei Friedland (Vredeland in Vandalia), aber nach Spangenberg's Chron. Saxon.[34] und nach Olearii Beschreibung der Stadt Halle in Sachsen S. 157[35] bei Friedeburg an der Saale, glühende und schwarze Steine gefallen, und haben viel Schaden angerichtet.

Chladni (1819)

Chladni (1819), s. 78

s. 200-201

1304, den 1. October, ward den Friedland oder Friedburg durch glühende Steine vieles verbrannt. (…) 1304, am Remigius=Tage, oder den 1. October, sind glühende Steine oder Eisenmassen gefallen, die viele Schaden angerichtet haben, nach Kranz und einigen Andern beh Friedland (Vredeland in Vandalia), aber nach Spangenberg's Mansfeldischer Chronik den Friedeburg an der Saale. In Kranzii Saxonia heist es nähmlich: In Marchia Brandenburgensi ad oppidum Vredeland die Remigii[4] 1305, ceciderunt e coelo igniti in morem grandinis lapilli, et incensis praediis et quibuscunque rebus in agro comprehensis ingens damnum rusticae plebi importarunt.[33] Spangenberg sagt: »Anno 1304 stelen glühende Steine in einem Donnerwetter ben Friedeburg an der Saale, und waren dieselben Steine kohlschwarz und so hart, wie Eisen, und wo die hinsielen, verbrannten und versengten sie das Gras, als ob ein Kohlenfeuer da gewesen wäre.«

Tu również Chladni powołuje się tylko Spangenberga (1572) i Saxonię Kranza. Jednak cytując Kranza podaje rok 1305, a nie 1304, jak w swoich wcześniejszych opracowaniach (Chladni 1803, 1808, 1815a).

Chladni (1826)

1300 environ.	De grandes pierres en Aragon, d'après une chronique manuscrite conservée dans le Musée national de Pesth, en Hongrie, faisant la continuation de celle de Martinus Polonus.[12]
1304	1er octobre.	Pierres à Friedland ou Friedberg. Kranz[32] et Spangenberg[34].

Więcej o doniesieniu z 1300 roku patrz dalej Arago et al. (1865).

Wzmianki o wydarzeniu u późniejszych autorów

Niektórzy z późniejszych autorów opierali się na wcześniejszych publikacjach i w zasadzie nie wnosili nowych informacji, tylko interpretowali znane.

Boguslawski (1854)^[36] (s. 72), krótki wpis:

1304. Anno 1304 fiel Feuer vom Himmel herab (Theopyrosk.).

Tłum: W roku 1304 ogień zstąpił z nieba (Theopyrosk.) (powołanie na Christmann et al. (1624), Theopyroscopia Theologico-Physica…).

Buchner (1859) (s. 33)

Aus Deutschland wird das frühste Phänomen dieser Art aus Sachsen berichtet, wo im Jahr 823 Menschen und Vieh von den niederfallenden Steinen erschlagen und 35 Dörfer vom Feuer verzehrt worden sein sollen. – Bei Magdeburg fielen 998 zwei grosse Steine aus der Luft; ein gleiches Ereigniss fand 1304 bei Friedland in Brandenburg statt: „es fielen feurige Steine wie Hagel vom Himmel, zündeten Häuser und die Gegenstände auf dem Felde an und brachten dem Landvolke ausserordentlichen Schaden”.

Kesselmeyer (1861) (s. 365, 409, 444)

6.

1304

1.

October

Friedland in Brandenburg (oder Vredeland in Vandalia); nach Anderen: Friedeburg an der Saale.

Preussen

52°6'N.

14°17'O.

G.50.1815.234.[37]

240.	6	1304. 1. Oct.	Friedland in der Mark Brandenburg (Fredtland oder Urdeland; auch Vredeland in Vandalia)	Deutschland	52°6'N. 14°17'O.	C. 200. Krantz, Sax. Bl. 190. S. 1. *)	Viele feurige Steine, wie Hagel, welch Häuser und Dörfer, sammt Allem, was sie erreichten, anzundelen.
241.	–	1304 – –	Friedeburg an der Saale, NW. von Halle und S. von Bernburg.	Deutschland	51°37'N. 11°45'O.	C. 200. Rivander 360. Spangenberg Bl. 324. S.2. **) Dresser 312.†)	In einem Donnerwetter fielen glühend heisse Steine, kohlschwarz und hart wie Eisen, welche, wo sie hinfielen, das Gras versengten. ††)[38]

*) Albertus Krantz^[24]: Saxonia. Verteutscht durch Basilium Fabrum Soranum. Leipzig 1582.^[39]

**) M. Cyriacus Spangenberg: Mansfeldische Chronica. Eisleben 1572.^[34]

†) Mattheus Dresser: Sächsisch Chronikon. Wittenbergk 1596.^[40]

††) Chladni hält diese beiden… → patrz Kesselmeyer (1861).

1305.

–

–

Vandals . . . . . .

Oesterreich

RPG. 33.[41] – Wohl nur eine Verwechselung mit Nr. 240:1304. 1. Oct. Friedland in Brandenburg, das sich auch als Vredeland in Vandalia aufgezeichnet findet.

Buchner (1861)

Friedeburg a. d. Saale (u. And. Friedland in Brandenburg) 1304, Oct. 1. VMag. 7, 233[42] GA. 15, 308, 313.[43] 18, 327.[44] 50, 234[45] PAErgb. 4, 438.[46] BdM. 51.[47] CFM. 200.[48] K 3, 266.[49]

Rozwinięcia skrótów → patrz Bibliografia/Buchner Otto

Greg (1854) (s. 456 tabela)

Year.	Month and day.	Locality.	Spec. grav.	Iron or stone.	Remarks.
1300	……	Arragon ……… Spain.	…	do.	Several large ones.
1304	Oct. 1	Friedland, Saale …… Saxony.	…	?
1305	……	Vandal ……… S.Austria.	…	?

Greg (1861)

Year.	Day of month.	Locality.	Size or weight.	Direction.	Duration; rate; hour;	Remarks, &c.
1304.*	Oct. 1	Saale, Saxony	…	…	…	Stone-fall; many?; Friedland or Friedberg.
1305.?	?	Vandal towns	…	…	…	Stone-fall?; in Lusatia (Saxony); probably same as October 1, 1304.

Doniesienie z 1305 roku to prawdopodobnie wydarzenie opisane w Annales du Limousin?^[50]

Arago et al. (1865)

W publikacji jest powtórzona informacja za Chladnim (1826), ale również znajduje się ciekawa wzmianka o wydarzeniu około 1300 roku:

1300 environ. De grandes pierres en Aragon, d'après une chronique manuscrite conservée dans le Musée national de Pesth, en Hongrie, faisant la continuation de celle de Martinus Polonus.[12]

1304, 1er octobre. Pierres à Friedland ou Friedberg. (Kranz[32] et Spangenberg[34].)

Około 1300 roku w Aragonii spadły duże kamienie. Taka informacja znajduje się w rękopisie kroniki zachowanej w Muzeum Narodowym w Peszcie [Budapeszt, Węgry], która była kontynuacją [odpisem] pracy Marcina z Opawy (Martinus Polonus).^[12]

Aragonia jest odległa geograficznie (Hiszpania) od ziem polskich, ale według Arago wzmianka o spadku kamieni znajduje się w późniejszym odpisie znajdującym się w zbiorach węgierskich, więc może dotyczyła wydarzenia z rejonu Europy Środkowej?

W niemieckim wydaniu dzieła Arago (1859, Sämmtliche werke), znajdują się trochę inne nazwy i lokalizacje:

1304, 1. Oktober. Fall von glühenden Steinen oder Eisenmassen nach Kranz (Saronia)[32] in der Mark Brandenburg bei der Stadt Vredeland, oder nach Spangenberg[34] bei Friedeburg an der Saale.

Klein (1904)

1304	—	Friedland in der Mark14)
1304 Oktober 1	—	Friedland a. Saale bei Halle15)

¹⁴⁾ Brand, viele Steine; Kesselmeyer^[51] hält beide Falle nicht für identisch, ich möchte dem beipflichten.
(tlum.: ogień, wiele kamieni…)

¹⁵⁾ Nach Kesselmeyer: 300 Donnerkeile bei einem Gewitter gefallen. ^[52]

Również Pokrzywnicki (1960) wymienia to zdarzenie w swoim wykazie bolidów (s. 226):

Pokrzywnicki (1960) ROK 1304. Według zapisków kronikarskich miały spaść 1 października (die Remigli) i dokonać wielu szkód meteoryty w marchii Brandenburskiej, w postaci licznych okazów koło miasta Friedland. Gdzie jednak to miasto się znajduje, trudno z pewnością ustalić. Jest kilka miejscowosci o tej nazwie np. w Prusach i na Pomorzu. Być może chodzi tu o Frydląd[53] na południo-zachodzie od Chojnic [82][43] lub Friedeburg an der Saale [95][45].

Jerzy Pokrzywnicki korzystał z publikacji Chladniego.

Bibliografia

• Angelus Andreas (Engelium Andream), (1593), Rerum Marchicarum Breviarium. Das ist: Kurtze und doch warhafftige beschreibung der vornembsten geschichten und Historien / so sich vor und nach Christi Geburt als uber 2000. Jaren im Chur und Fůrstenthumb der Marck Brandenburg von Jar zu Jar bis auff gegenwertiges 1593. Jahr begeben und zugetragen haben:…, Wittemberg (Wittenberg) 1593, (s. 53). Plik europeana; plik europeana.

• Angelus Andreas (Angelum Andream), (1598), Annales Marchiae Brandenburgicæ, das ist ordentliche Verzeichnus und Beschreibung der fürnemsten und gedenckwirdigsten Märkischen Jahrgeschichten und Historien, so sich vom 416. Jahr vor Christi Geburt bis aufs 1596 Jahr… zugetragen haben, Frankfurt a.d. Oder 1598 (MDXCVIII), (s. 121). Plik dLib.

• Arago François, (1859), Sämmtliche werke, vol. 14 (Vierter Band, Populäre Astronomie), Leipzig 1859, s. 153-262 (Sechsundzwanzigstes Buch, Kosmische Meteore), (s. 159). Plik hPDF.

• Arago François, Barral J.A., (1865), Astronomie populaire, T. 4 (quatrième), Paris 1865, s. 181-322 (Livre XXVI, Météores cosmiques), (s. 188 i 189) (i wydania późniejsze). Plik PDF.

• Arndt Wilhelmo, (1866), Annales et Notae Colbazienses, w: Georg Heinrich Pertz (red.), Monumenta Germaniae Historica, Scriptorum, tom XVIIII, Hannoverae 1866, (s. 716-717). Plik DjVu.

• Bigot de Morogues Pierre-Marie Sébastien, (1812), Mémoire historique et physique sur les chutes des pierres tombées sur la surface de la Terre à diverses époques, Orléans 1812, ss. 360, (s. 51, 52).^[54] Plik PDF; plik hPDF; plik DjVu.

• Blumenbach J.F., (1804), Noch ein Beitrag zur Geschichte der vom Himmel gefallenen Aerolithen oder Meteorsteine, Magazin für den neuesten Zustand der Naturkunde, 7, 1804, s. 233-253 (s. 236).^[55] Plik PDF.

• Blumhof J.G.L., (1804), Zur Geschichte der Meteorsteine, Magazin für den neuesten Zustand der Naturkunde, 8, 1804, s. 133-139.^[56] Plik PDF.

• Boguslawski Georg von, (1854), Zehnter Nachtrag zu Chladni's Verzeichnisse der Feuermeteore und herabgefallenen Massen (Wien 1819), Annalen der Physik, IV, 90 uzupeł. (ergänzungsband), 1854, s. 1-155, (s. 72). Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  .

• Boguslawski Georg von, (1854a), Zehnter Nachtrag zu Chladni's Verzeichnisse der Feuermeteore und herabgefallenen Massen (Wien 1819) (Schluss von S. 155.), Annalen der Physik, IV, 90 uzupeł. (ergänzungsband), 1854, s. 353-456, (s. 438 tabela). Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  .

• Bonaventure de Saint-Amable, (1685), Histoire de St Martial apôtre des Gaules et principalement de l'Aquitaine et du Limousin, (Annales du Limousin), vol. III, 1685, (s. 607). Plik GoogleBooks.

• Buchner Otto, (1859), Die Feuermeteore, insbesondere die Meteoriten historisch und naturwissenschaftlich betrachtet, Gießen 1859, ss. 192, (s. 33). Plik iDjVu; plik doi; plik DjVu.

• Buchner Otto, (1861), Versuch eines Quellenverzeichnisses zur Literatur über Meteoriten, w: Broenner Heinrich L., Abhandlungen, herausegeben von der Senckenburgischen naturforschenden gesellschaft, Bd. 3, Frankfurt a.M. 1859-1861, s. 455-482. Plik PDF; plik DjVu.

• Chladni Ernst F.F., (1803), Chronologisches Verzeichniss der mit einem Feuermeteor niedergefallenen Stein- und Eisenmassen, nebst einigen Bemerkungen, Annalen der Physik, Bd. 15, 1803, s. 307-328 (s. 308, 313). Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  . Plik PDF.

• Chladni Ernst F.F., (1808), Beiträge zu den Nachrichten von Meteorsteinen, Annalen der Physik, Bd. 29, 1808, s. 375-383, (s. 375-376). Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  .

• Chladni Ernst F.F., (1812), Ueber Gediegeneisen, und besonders über eine noch nicht bekannte, im Mailändischen gefundene Gedigeneisenmasse, Schweigger's Journal für Chemie und Physik, Bd. 4, Heft 1, 1812, s. 116-120. Nebst Beilage I: Chronologisches Verzeichnis der herabgefallenen Stein- und Eisenmassen, s. 1-19, (s. 5). Plik PDF; plik hPDF.

• Chladni Ernst F.F., (1815a), Neues Verzeichniss der herabgefallenen Stein- und Eisenmassen, in chronologischer Ordnung, Annalen der Physik, 20, Bd. 50, 1815, s. 225-256, (s. 234). Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  ; plik GIF.

• Chladni Ernst F.F., (1819), Ueber Feuer-Meteore, und über die mit denselben herabgefallenen Massen (O ognistych meteorach i o masach spadających z nimi) (Nebst zehn Steindrucktafeln und deren Erklärung von Carl von Schreibers), Wien 1819, ss. 434, (s. 78, 200-201).^[57][58] Plik PDF^[59]; plik GoogleBooks; plik doi.

• Chladni Ernst F.F., (1826), Nouveau Catalogue des chutes de pierres ou de fer; de poussières ou de substances molles, sèches ou humides, suivant l’ordre chronologique, Annales de chimie et de physique, 31, ser. 2, Paris 1826, s. 253-270, (s. 255).^[60] Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  ; plik hPDF.

• Christmann Wolfgang Jakob, Schickard Wilhelm, Meiderlin Peter, (1624), Theopyroscopia Theologico-Physica, Das ist: Geistlich- und natürliche Betrachtung, deß Anno 1623. den 17. Nov. vom Him[m]el gefallenen Fewers, Augspurg 1624, (s. 10). Plik DjVu.

• Czajka Wiesław, (2010), Rozważania na temat bolidu wielkopolskiego, Meteoryt, 3, 2010, s. 7-9. Plik PDF.

• Detmar [von Lübeck], Chronik von 1101-1395. Odczyt w: Kletke Karl, (1867), Regesta historiae Neomarchicae. Die Urkunden zur Geschichte der Neumark und des Landes Sternberg, in Auszügen mitgetheilt, Abt. 1, Berlin 1867, s. 67. Plik GoogleBooks. Oryginalne brzmienie w: Die Chroniken der niedersächsischen Städte. Lübeck, Bd. 1, Leipzig Verlag von S. Hirzel, 1884, s. 398. Plik iDjVu.

• Dresser Matthaeus, (1596), Sächsisch Chronicon Darinnen Ordentlich begriffe die Fürnemste und denckwirdigsten Sachen…, Wittembergk, Magdebrurgk 1596, (s. 311-312). Plik dsLib.

• Duńczewski Stanisław, (1744), Wiadomosc osobliwsza o meteorach, to jest o dziwnych atmosfery geokozmiczney spektrach, w ktorey ciekawe obserwacye, potrzebne y godne wiedzenia relacye, opisane, Kalendarz polski y ruski na rok Panski od Narodzenia Chrystusowego MDCCXLV przybyszowy, po przestępnym pierwszy […], Zamość 1744.^{[61][62][63][64]} Plik pLib. (addendum)

• Gilbert Ludwig Wilhelm (Herausgeber), (1804), Nachträge zu den Aufsätzen in den Annalen ber die aus der Luft gefallenen Steine, Annalen der Physik, Bd. 18, 1804, s. 257-339 (s. 327). Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  .

• Grady Monica M., (2000), Catalogue of Meteorites. 5th Ed., Natural History Museum, Cambridge University Press, London, UK, 2000. ISBN 978-0521663038. Plik NHM Data Portal; plik PDF.

• Grautoff Ferdinand Heinrich, (1829), Chronik des Franciscaner Lesemeisters Detmar, nach der Urschrift und mit Erganzungen aus andern Chroniken, w: Lubeckischen Chroniken in niederdeutscher Sprache. Erster Theil, Hamburg 1829, (s. 186). Plik PDF.

• Greg R. Philips, (1854), Observations on Meteorolites or Aërolites, considered Geographically, Statistically, and Cosmically, accompanied by a complete Catalogue, The London, Edinburgh, and Dublin philosophical magazine and journal of science, vol. 8, ser. 4, 1854, s. 329-342, 449-463, (s. 456 tabela).^[65] Plik DjVu.

• Greg R. Philips, Esq., F.G.S., (1861), A Catalogue of Meteorites and Fireballs, from A.D. 2 to A.D. 1860^[66], Report of the British Association for the Advancement of Science (B.A.A.S.), 30th Meeting (1860), London 1861, s. 48-120.^[67] Źródło: MeteoriteHistory.info; plik DjVu; plik PDF; wersja full-HTML (h) (str. tytułowa).

• +Heinemann D. von, (1865), Chronica principum Saxonie, w: Märkische Forschungen, tom IX, Berlin 1865, s. 3-30 (s. 3-4). Plik DjVu.

• Holder-Egger Oswald, (1880), Chronica principum Saxoniae et monumenta Brandenburgensia, w: Monumenta Germaniae Historica, Scriptorum, tom XXV, Hannoverae 1880, (s. 468). Plik DjVu.

• Kämtz Ludwig Friedrich, (1836), Lehrbuch der Meteorologie. Dritter Band, Halle, 1836, (s. 266). O bolidach. Plik PDF.

• Karwowski Łukasz, Brzustowicz Grzegorz J., (2009), Strzelce Krajeńskie – średniowieczny deszcz meteorytów (Medieval rain of meteorites – Strzelce Krajeńskie), Acta Soc. Metheor. Polon., 1, 2009, s. 59-66. Plik PDF; plik ASMP.

• Kesselmeyer Paul August, (1861), Ueber den Ursprung der Meteorsteine. Tafel XII-XIV., w: Broenner Heinrich L., Abhandlungen, herausegeben von der Senckenburgischen naturforschenden gesellschaft, Bd. 3, Frankfurt a.M. 1859-1861, s. 313-454, (s. 365, 409, 444). Plik PDF; plik DjVu.

• Klein Hermann Joseph, (1904), Jahrbuch der Astronomie und Geophysik. Enthaltend die wichtigsten Fortschritte auf den Gebieten der Astrophysik, Meteorologie und physikalischen Erdkunde, XIV. Jahrgang 1903, Eduard Heinrich Mayer, Leipzig 1904. Plik DjVu (str. tytułowa).

• Klöden Karl Friedrich von, (1844), Diplomatische Geschichte des Markgrafen Waldemar von Brandenburg, vom Jahre 1295-1323, Erster Theil, Berlin 1844, (s. 340).^[68] Plik wLib; plik DjVu.

• Kranz Albert (Alberti Krantz), (1519), Wandalia In Qva De Wandalorvm Populis, Et Eorvm Patrio Solo, Ac In Italiam, Galliam Hispanias, Aphricam, Et Dalmatiam, Migratione: Et De Eorvm Regibus, Ac Bellis Domi, Forisqve Gestis, Coloniae Agrippinae 1519 (MDXVIIII), (s. Libri VII. Ca. XLVI). Plik GoogleBooks; plik DjVu^[69].

• Kranz Albert (Alberti Krantz) (1520), Saxonia Alberti Krantz, Coloniae 1520 (MDXX), (s. 332; Libri VIII, Ca. XXXVII). Plik DjVu.

• Kranz Albert (Albertum Krantz), Faber Basilius (Fabrum Basilium Soranum), (1563), Saxonia, Leipzigk 1563 (MDLXIII), (s. 403; Capitel XXXVII).^[70] Plik DjVu.

• Kranz Albert (Alberti Crantzii), (1574), Saxonia et Metropolis Alberti Crantzii… Quibus Res Saxonum et Adiacentium Regionum, ac totius ferè Germaniæ, in vtroque statu, tam Ecclesiastico quàm Politico, ab ouo, quod aiunt, quàm luculentiβimè panduntur & explicantur, (Saxonia), Coloniae 1574 (MDLXXIIII), (s. 616).^[71] Plik GoogleBooks; plik DjVu.

• Kranz Albert (Alberti Krantzii), (1580), Alberti Krantzii, Rerum Germanicarum Historici Clariss. Saxonia…, Francofurti ad Moenum 1580 (MDLXXX), (s. 226; Cap. 37).^[72] Plik DjVu.

• Kranz Albert (A. Krantzii), (1580), Wandalia. De Wandalorum vera origine, variis gentibus, crebris è patria migrationibus, regnis item, quorum vel autores vel euersores fuerunt. Cum indice locupletiss, Francofurti 1580 (MDLXXX), (s. 174; Cap. 46).^[73] Plik GoogleBooks; plik DjVu.

• Kranz Albert, Faber Basilius (Fabrum Basilium Soranum), (1582), Saxonia. Weithleufftige, fleissige und richtige beschreibung, der Ankunfft, Sitten, Regiment, Religion, Policeyen, Kriegen, Verrückungen, Vermehrungen, und allerley Geschichten, Hendel und tapfferer thaten der Sachsen, So sich etliche hundert jahr vor Christi geburt,und folgends biß uber das jahr Christi M. D. IIII. zugetragen…, Leipzig 1582, (s. 403; Capitel XXXVII).^[74] Plik DjVu.

• Kranz Albert (A. Krantzii), (1619), Wandalia. De Wandalorum vera origine, variis gentibus, crebris è patria migrationibus, regnis item, quorum vel autores vel euersores fuerunt, Hanoviæ 1619 (MDCXIX), (s. 174). Plik GoogleBooks; plik DjVu.

• Martinus Polonus^[75], (1278), Chronicon pontificum et imperatorum, rękopis – kronika papieży i cesarzy.^[76][77]

• Olearius (Olearii) Gottfried, (1667), Halygraphiæ Topo-Chronologicæ. Pars posterior, Das ist: Ort- und Zeit-Beschreibung der Stadt Hall in Sachsen…, (Halygraphiæ, Halygraphia Topo-Chronologica. Pars posterior, Das ist: Ort- und Zeit-Beschreibung der Stadt Hall in Sachsen…), Leipzig 1667, (s. 157). Pliki: GoogleBooks  ●  GoogleBooks.

• Pokrzywnicki Jerzy, (1960), O bolidach obserwowanych nad Polską, Acta Geophys. Polon., vol. VIII, nr 3, 1960, s. 224-257, (s. 226).^[78] Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  .

• Reichmann Jacob, (1685), M. Jacobi Reichmanni Geistliche Vorraths-Kammer zu Predigten / In allerhand Fällen und Begebenheiten / ins gemein / und insonderheit / nach dem dreyfachen menschlichen Lebens-Gang… / Abgetheilet in Vier-Theile, Ander Theil (tom 2), Johann Christian Meisen 1685, (s. 664). Plik JPG.^[79]

• Rivander Zacharias^[80], (1581), Düringische Chronica. Von Ursprung vnd Herkommen der Düringer, Auch allen ihren fürnembsten Geschichten vnd Thaten…, Franckfurt am Main (MDLXXXI), 1581, (s. 368).^[81] Plik Bayerische StaatsBibliothek.

• Rocznik Kołbacki (Annalen des Klosters Colbatz), w: Prümers Rodgero, (1877), Pommersches Urkundenbuch. Bd. 1, Abt. 2, Annalen und Abt-Reihe des Klosters Colbatz, Todtenbuch und Abt-Reihe des Klosters Neuencamp, Personen- und Orts-Register, Stettin 1877, (s. 486). Plik dLib.

• Simonis Enoch Friederich, (1730), Vorhandene Nachricht von der im Stargardischen Kreyse des Hertzogthums Mecklenburg belegenen Stadt Friedeland, Theils aus einer von Herrn Martin Gustav Fischer…, Neu Brandenburg 1730, (s. 50-51, 53). Plik PDF.

• Spangenberg Cyriacus, (1572), Mansfeldische Chronica. Der Erste Theil, później wydana jako Sächsische Chronica, Cum Gratia & Priuilegio, M.D.LXXII., 1572, (s. 532). Plik GoogleBooks.

• +Treu Carl, (1865), Geschichte der Stadt Friedeberg in der Neumark und des Landes Friedeberg, der alten Terra Fredeberghe, Selbstverl 1865, (s. 47 i 99). Plik PDF.

• Woźniak Marek, (2014), Friedland 1304 – zajrzyjmy do źródeł (Friedland 1304 – let’s look to the sources), Acta Soc. Metheor. Polon., 5, 2014, s. 155-181 (abstrakt). Plik ASMP.

Przypisy

Zobacz również

• o obserwowanych w tamtym okresie kometach – Friedland 1304/Komety
• hipoteza Bolidu wielkopolskiego
• bibliografia źródła historyczne

Linki zewnętrzne

• Wikipedia – Waldemar Wielki (margrabia brandenburski)

Co jeszcze na stronę? (What else to supplement?) (poszukać, uzupełnić …)

•  ? Zeiler Epist. 72. Centur.4.p.515