Friedland 1304/Źródła

== Gdzie? Kiedy? Co? ==
{{VerifyLevel|level=0i}}
{{TOC My}}
{{Friedland 1304/Wprowadzenie}}

'''Przegląd historycznych źródeł, w których znajdują się informacje dotyczące doniesienia [[Friedland 1304]].''' Zebranie i&nbsp;analiza źródeł ma na celu odszukanie najwcześniejszych zapisów oraz prześledzenie późniejszego procesu ich kopiowania i&nbsp;interpretacji, a&nbsp;czasami niezamierzonej ich modyfikacji lub celowego zniekształcania. Wyeliminowanie źródeł wtórnych i&nbsp;mało wiarygodnych pozwala na poprawną interpretację i&nbsp;odtworzenie prawdopodobnego czasu, miejsca i&nbsp;przebiegu zdarzenia.

== Najwcześniejsze źródła ==

Najwcześniejsze źródła w porządku chronologicznym ich powstania/ukazania się (na część z&nbsp;nich powoływał się Chladni).

Najwcześniejszym źródłem są ''Kroniki Detmara'' (Brzustowicz 2001) odczytane i&nbsp;wydane dopiero w&nbsp;XIX wieku, ale według Brzustowicza to ''Rocznik Kołbacki'' jest bardziej wiarygodny.

=== ''Kroniki Detmara'' ===

''Kroniki Detmara'' (Detmar, '''Chronik von 1101-1395''') (źródło: Karwowski et al. 2009). Odczyt fragmentu według Kletke (1867, s.&nbsp;67) (oryginalne brzmienie (odczyt) patrz Grautoff 1829 i&nbsp;Hirzel 1884):
:{| style="width:800px"
|[[Grafika:Friedland_(Kroniki_Detmara).jpg|200px|thumb|left|Współczesny zapis tekstu ''Kronik&nbsp;Detmara'', s.&nbsp;67]]
|<span style="font-size:120%">'''1306. 1. Octbr. (am Tage S. Remigius)'''.</span><br />
'''Am 1. October d. J. fielen bei {{sparse-b}}Friedeberg{{sparse-e}} im Lande über der Oder „feurige Steine (d.&nbsp;i. Meteorsteine) aus dem Wolken in die Erde, verbrannten, was sie berührten, und thaten großen Schaden.”'''

<p style="line-height:100%"><span style="font-size:95%">'''{{Sparse-b}}Detmar's{{Sparse-e}} Chronik bei {{Sparse-b}}Grautoff's{{Sparse-e}} Lübeckische Chroniken u.&nbsp;s.&nbsp;w., Bd.&nbsp;1, S.&nbsp;186<ref name="Grautoff 1829">Grautoff (1829)</ref>. Vgl. {{Sparse-b}}Klöden's{{Sparse-e}} Waldemar, Th.&nbsp;1, S.&nbsp;340<ref>Klöden (1844); to samo brzmienie co w&nbsp;Kletke (1867), dodatkowo notatka: ''Diese Nachricht von einem Meteorsteinfall in der Mark ist bis jetzt ganz übersehen worden.''</ref>; {{Sparse-b}}Treu{{Sparse-e}} a.&nbsp;a.&nbsp;D., S.&nbsp;47 u.&nbsp;99<ref>Treu (1865)</ref>.'''</span></p>
|}
:Oraz jego tłumaczenie (wg Karwowski et al. 2009):
:„{{Wielokropek}} '''1306 1 Październik (w dniu św. Remigiusza)'''<ref name="św. Remigiusz">'''dzień świętego Remigiusza – 1&nbsp;października'''; Święty Remigiusz z&nbsp;Reims (437-533&nbsp;r.) – biskup w&nbsp;Reims. Na starość oślepł, Bóg przywrócił mu wzrok, wkrótce jednak zmarł. Ciało biskupa zostało pochowane w&nbsp;kościele w&nbsp;Reims. W&nbsp;roku 1049 papież Leon&nbsp;IX kanonizował biskupa i&nbsp;kazał relikwię św. przenieść do opactwa Benedyktynów, które otrzymało nazwę św.&nbsp;Remigiusza. Na pamiątkę tego przeniesienia uroczystość św. Remigiusza przypada na '''1&nbsp;października.'''</ref>
:''1&nbsp;października tegoż roku spadły pod Strzelcami w&nbsp;kraju za Odrą „ogniste kamienie (kamienie meteorowe) z&nbsp;chmur na ziemie, spaliły czego dotknęły i&nbsp;uczyniły wielkie szkody”.'' W&nbsp;tekście używamy nazwy Strzelce Krajeńskie, jako odpowiednik nazwy Friedeberg.&nbsp;{{Wielokropek}}”

Kletke (1867) dokonał jednak współczesnej interpretacji tekstu<ref>patrz: Detmar [von Lübeck], ''Die Chroniken der niedersächsischen{{Kropek}}'', Verlag von S. Hirzel, 1884; niemal identyczne brzmienie znajduje się również w&nbsp;odczycie Buisman (1995)</ref>, którego oryginalne brzmienie (odczyt) znajduje się w&nbsp;pracach Grautoff (1829) i&nbsp;Hirzel (1884). W&nbsp;oryginalnych odczytach występują nazwy: '''vredeberch''' i&nbsp;'''Bredeberch''':

'''Grautoff (1829)''' (s.&nbsp;186)
:{| style="width:800px"
|[[Image:Friedland_(Grautoff_1829).jpg|left|120px|thumb|Grautoff&nbsp;(1829)]]
|'''J. 1306. {{Wielokropek}}<br />In demesulven iare bi sunte remigius daghe do vellen in der marke bi vredeberch vurighe stene ute den wolken in de erden, unde vorbrenden, wat se beroreden unde deden groten schaden.'''
|}

'''Hirzel (1884)''' (s.&nbsp;398)
:{| style="width:800px"
|[[Image:Friedland_(Hirzel_1884).jpg|left|120px|thumb|Hirzel&nbsp;(1884)]]
|'''In deme sulven jare bi sunte Remigius daghe do vellen in der Marke bi Bredeberch vůrighe <nowiki>|</nowiki> stene ute den wolken in de erden, unde vorbrenden, wat se beroreben, unde deden groten schaden.'''
|}


'''Klöden (1844)''' (s. 340) spisując „''Historię dyplomacji Waldemara margrabiego brandenburskiego<ref>'''Waldemar Wielki (margrabia brandenburski)''' urodzony w&nbsp;Mieszkowicach w&nbsp;powiecie gryfińskim ok. 1280 roku, był margrabią brandenburskim w&nbsp;latach 1309-1319; Wikipedia – [http://pl.wikipedia.org/wiki/Waldemar_Wielki_(margrabia_brandenburski) Waldemar Wielki (margrabia brandenburski)]</ref> w latach 1295-1323''” zacytował z&nbsp;''Kronik Detmara'' (za Grautoff 1829) fragment mówiący o&nbsp;spadku meteorytów '''1&nbsp;października 1306 roku''' w&nbsp;„'''''der Mark bei Friedeberg im Lande über der Oder'''''”. Uznał on to doniesienie za ważne i&nbsp;opatrzył je komentarzem, że zdarzenie to było dotąd całkowicie pomijane (''ist bis jetz ganz übersehen worden'')!
:{| style="width:800px"
|[[Grafika:Friedland_(Klöden_1844).jpg|200px|thumb|left|''Diplomatische Geschichte des Markgrafen'', s.&nbsp;340]]
|
'''{{Wielokropek}} Am 1. Oktober d. J. fielen in der Mark bei Friedeberg im Lande über der Oder „feurige Steine aus den Wolken in die Erde, verbrannten, was sie berührten, und thaten großen Schaden&nbsp;⁴).” Diese Nachricht von einem Meteorsteinfall in der Mark ist bis jetz ganz übersehen worden.&nbsp;{{Wielokropek}}'''

<p style="line-height:100%"><span style="font-size:95%">'''4) Detmars Chronik bei Grautoff I.&nbsp;186.'''<ref name="Grautoff 1829"></ref></span></p>
|}
:Na {{Txt2Img|Klöden_(1844)-Karte_der_Brandenburgischen_Lande.jpg|mapie Brandenburgii około 1300 roku}} dołączonej do publikacji Klödena (1844), jedynym miejscem o&nbsp;podobnie brzmiącej nazwie do ''Friedeberg'' na terenie ''Lande über der Oder'', jest '''''Vredeberg''''', dzisiejsze Strzelce Krajeńskie! Na przestrzeni dziejów miasto to wielokrotnie zmieniało nazwę (patrz → [[Friedland 1304#Strzelce Krajeńskie?|Friedland 1304/Strzelce Krajeńskie?]]). W czasach Klödena nosiło ono nazwę '''''Friedeberg''''', ale około roku 1300, '''Strzelce Krajeńskie''' nazywano '''''Vredeberch''''', tak jak w odczycie Grautoffa (1829)!


Czy zdarzenie opisywane jako „[[Friedland 1304]]” miało miejsce w Strzelcach Krajeńskich, jego okolicy lub było z tego miasta obserwowane? Na chwilę obecną możemy tylko domyślać się i snuć hipotezy. Może odpowiedź znajduje się w innych źródłach? Może w niedostępnej '''''Chronica principum Saxonie'''''<ref name="Chronica principum Saxonie"></ref> lub w kazaniach Jacoba Reichmanna (Reichmann 1685)?<ref>w najbliższym czasie ''[[Redakcja]]'' ma uzyskać dostęp do kopii tych dzieł!</ref>

{{WhiteSpace}}

=== ''Rocznik Kołbacki'' ===

Fragment ''Rocznika Kołbackiego'' w&nbsp;odczycie i&nbsp;drukowany w&nbsp;zbiorze dokumentów do historii Pomorza Zachodniego (w:&nbsp;Prümers 1877; źródło: KPBC). {{Txt2Img|Rocznik_Kołbacki_(Karwowski_2009).jpg|Kopia oryginalnej strony ''Rocznika Kołbackiego''}} znajduje się w&nbsp;pracy Karwowski et&nbsp;al. (2009). Odczyt fragmentu według Prümers (1877, s. 486):
:{| style="width:800px"
|[[Grafika:Friedland_(Rocznik_Kołbacki).jpg|200px|thumb|left|Współczesny zapis tekstu ''Rocznika Kołbackiego'', s.&nbsp;486]]
|'''MCCCV'''<br />
'''Anno milleno trecenteno quoque quino<br />Vredberch in patria sunt maxima signa peracta,<br />Festum sanctarum dum coluit plebs animarum.<br />Tunc pluit ignitas de celi culmine petras.<br />Urna uelud tina<sup>5)</sup> fuit harum uisa ruina.<br />In qua parte pluit, terra perusta fuit.'''

<p style="line-height:100%"><span style="font-size:95%">'''<sup>5)</sup> In den <tt>Monum.</tt><ref>Arndt (1866)</ref> verlesen <tt>una</tt> und <tt>eversa</tt>. Die richtige Lesart <tt>tina</tt> und <tt>visa</tt> hat auch die <tt>Chron. princip. Saxon.</tt><ref name="Chronica principum Saxonie">'''''Chronica principum Saxonie''''' – manuskrypt nieznanego autora, który powstał prawdopodobnie w&nbsp;latach 1281-82(?). Jest on kompilacją danych genealogicznych i&nbsp;historii Brandenburgii (Heinemann 1865; Holder-Egger 1880)</ref> (vgl. Märkische Forschungen IX. S. 4.<ref name="Heinemann">Heinemann (1865); tam też o&nbsp;kronice Marcina Polaka</ref>) In dem dort gegebenen Abdrucke unseres Gedenkvrses steht in der ersten Zeile <tt>quinto</tt> statt <tt>quino</tt> und als zweite Zeile folgt darauf der in unseren Annalen nicht enthaltene Bers: <tt>Virginis ex utero nato Jhesu Nazareno</tt>. In der dritten Zeile steht <tt>Vredebur</tt> statt <tt>Vredberch</tt>. Die vierte endlich hat metrisch richtiger: <tt>dum plebs coluit</tt>.'''</span></p>
|}

[[Image:Rocznik_Kołbacki_(Karwowski_2009).jpg|200px|thumb|right|''Rocznik Kołbacki'' (kopia strony oryginału; Karwowski et&nbsp;al. 2009)]]
Próba tłumaczenia tekstu łacińskiego z wariantowym znaczeniem słów (wg&nbsp;Karwowski et&nbsp;al. 2009):
{{BQuote-begin |max-width=800px}}
„{{Wielokropek}} ''W 1305 roku w&nbsp;parafii „patria” (okolicy, kraju) Strzelce. przeżyte zostały wielkie znaki (uczynione zostały potężne znaki), podczas uroczystości Świętych Dusz, kiedy to gromadzi się lud. Wtedy to, ze szczytu nieba (z&nbsp;najwyższego punktu nieba) spadł deszcz ognistych kamieni. Urny i&nbsp;garnki (Urny i&nbsp;naczynia na wino) zostały zniszczone (widoczne były ich zniszczenia, lub które spowodowały zniszczenia ew. urny z&nbsp;prochami i&nbsp;naczynia na wino zostały zniszczone). W&nbsp;miejscu, w&nbsp;którym spadł ognisty deszcz, ziemia była doszczętnie spalona (lub w&nbsp;miejscu, w&nbsp;którym upadły ziemia była doszczętnie spalona).'' Nazwa ''Vredberch'' – została przyjęta jako odnosząca się do Strzelec Krajeńskich.&nbsp;{{Wielokropek}}”
{{BQuote-end}}


Jak trudne i niejednoznaczne jest odczytywanie oryginału ''Rocznika Kołbackiego'' niech świadczy różny sposób odczytu pierwotnych źródeł przez różnych autorów.

W&nbsp;wydanej wcześniej w&nbsp;1866 roku ''Monumenta Germaniae Historica''<ref>na ''Monumenta Germaniae Historica'' powołuje się Prümers (1877)</ref> w&nbsp;19&nbsp;tomie na stronie 716-717 mamy zapis (Arndt 1866):
:{| style="width:800px"
|[[Grafika:Friedland_(Arndt_1866).jpg|200px|thumb|left|''Monumenta Germaniae Historica'', s.&nbsp;716-717]]
|'''Anno milleno trecenteno quoque quino'''<br />'''Vredberch in patria sunt maxima signa peracta,'''<br />'''Festum sanctarum dum coluit plebs animarum.'''<br />'''Tunc pluit ignitas de celi culmine petras,'''<br />'''Urna velud una fuit harum eversa ruina,'''<br />'''In qua parte pluit terra perusta fuit.'''
|}
:Zapis ten w odczycie Arndta (1866) <u>nie jest datowany</u>, umieszczony jest tylko pomiędzy wydarzeniami z&nbsp;1298 a&nbsp;1306 roku!

Oraz Heinemann (1865, ''Chronica principum Saxonie''<ref name="Chronica principum Saxonie"></ref>)<ref name="Heinemann"></ref> o którym pisze Prümers (1877).
:{| style="width:800px"
|[[Grafika:Friedland_(Heinemann_1865).jpg|200px|thumb|left|''Chronica principum Saxonie'', s.&nbsp;4]]
|'''Anno milleno trecenteno quoque quinto'''<br />'''Virginis ex utero nato Ihesu Nazareno'''<br />'''Vredebus in patria sunt maxima signa peracta.'''<br />'''Festum sanctarum dum plebs coluit animarum,'''<br />'''Tunc pluit ignitas de celi fulmine petras.'''<br />'''Urna velut tina fuit harum visa ruina,'''<br />'''In qua parte ruit, terra perusta fuit.'''
|}


Co ciekawe, fragment ten, w niemal identycznym brzmieniu, znajduje się w&nbsp;rękopisie (prawdopodobnie z&nbsp;1309 roku) kroniki Marcina Polaka ('''''Chronicon pontificum et imperatorum''''').<ref name="Marcin Polak"></ref> „Dopisany” przez późniejszych kopistów pod datą 1307&nbsp;rok (Holder-Egger 1880)! Tu również nazwa miejsca zdarzenia jest inna niż w&nbsp;innych źródłach – '''Vredebus'''!<ref>na razie nie udało się dotrzeć do kopii rękopisu kroniki Marcina Polaka z&nbsp;tym wpisem</ref>
:{| style="width:800px"
|[[Grafika:Friedland_(Holder-Egger_1880).jpg|200px|thumb|left|''Monumenta Germaniae Historica'', s.&nbsp;468;<br />('''''Chronicon pontificum et imperatorum''''')(?)]]
|'''Anno milleno trecenteno quoque septeno'''<br />'''Virginis ex utero nato Ihesu Nazareno'''<br />'''Vredebus in patria sunt maxima signa peracta.'''<br />'''Festum sanctarum dum plebs coluit animarum,'''<br />'''Tunc pluit ignitas de celi fulmine petras.'''<br />'''Urna vel ut tina fuit harum visa ruina,'''<br />'''In qua parte ruit, terra perusta fuit.'''
|}

{{WhiteSpace}}

----

Późniejsze źródła w mniej lub bardziej wiarygodny sposób interpretują wcześniejsze teksty. Kronikarze w&nbsp;procesie interpretacji i&nbsp;modyfikacji starych zapisów zapewne starali się umiejscowić wydarzenia w&nbsp;oparciu o&nbsp;swoją wiedzę geograficzną. Była ona skąpa, panował też chaos w&nbsp;nazewnictwie. Skutkowało to występowaniem w&nbsp;odpisach tych samych zdarzeń różnych lokalizacji. Ryzyko błędów niósł też sposób określania daty, nawiązujący często do ważnych wydarzeń i&nbsp;osób. Nie można też wykluczyć świadomego „przenoszenia” odległych zdarzeń do swoich kronik, po to by je uatrakcyjnić albo „schlebiać” lokalnym władcom. To za ich panowania, miały się pojawić „znaki na niebie”, którym nadawano prorocze znaczenia.

=== Kranz (1520) ===

Kranz Albert, (1520, s. 332; Libri VIII, Ca. XXXVII), '''''Saxonia''''' (źródło: {{!BSB}}).

Jedno z najstarszych źródeł. W dziele tym nie ma nic o kometach z lat 1301 i 1305.
:{| style="width:800px"
|[[Grafika:Friedland_(Kranz_1520).jpg|200px|thumb|left|''Saxonia'' 1520, s.&nbsp;332]]
|'''{{Wielokropek}} Quo tēpore nōnulla sunt uisa de cælo pdigia: cum in Marchia Brandenburgēsi, ad opidū Vredeland, die Remigij ceciderint e&nbsp;cælo igniti in morē grādinis lapilli, &&nbsp;incēsis prędijs, &&nbsp;qbusqz reb⁹ in agro cōpræhēsis, ingētia dāna rusticæ plębi importarint.&nbsp;{{Wielokropek}}'''<ref>zastosowano tu zapis, jeśli po literze występowało '''m''' lub '''n''', literę wcześniejszą nadkreślano, np.: '''ē''' znaczy '''em, en'''; '''ō''' – '''om, on''', itd.</ref>
|}

{{WhiteSpace}}

=== Kranz (1563) ===

Kranz Albert, (1563, s. 403; Capitel XXXVII), '''''Saxonia''''' (źródło: {{!BSB}}). Oryginalne brzmienie fragmentu:
:{| style="width:800px"
|[[Grafika:Friedland_(Kranz_1563).jpg|200px|thumb|left|''Saxonia'' 1563, s.&nbsp;403]]
|'''Auch wurden zu dieser zeit am Himel geschen etliche Wunderzeichen / Denn am tage Remigij / fielen in der Brandenburger Marcke ben Fredtlandt fewrige steinichen / wie hagelschlossen / welche Hauser und Dorffer sampt allem dem / so sie im felde erreicheten / ansteckten / und dem Baweruolck grossen schaden zufůgten. Gleich auch zu dieser zeit / erforderte der friedtsame Herr Konig Erich von Denmarck&nbsp;{{Wielokropek}}'''

[na marginesie „wyrzutka”]<br />'''''Wunderzeichen in der Lufft.'''''
|}
:Takie samo brzmienie jest w wydaniu ''Saxonii'' z&nbsp;1582 roku ('''Kranz 1582''', '''''Saxonia''''') na które powołuje się Kesselmeyer (1861). Najwcześniejszy zapis znajduje się w&nbsp;wydaniu ''Saxonii'' z&nbsp;1520 roku.

{{WhiteSpace}}

=== Spangenberg (1572) ===

Spangenberg Cyriacus (1572, s. 532), '''Mansfeldische Chronica. Der Erste Theil'''. Później wydana jako '''''Sächsische Chronica''''' (źródło: {{!GB}}). Cytowany przez Chladniego fragment (odczyt niepewny)<ref name="odczyt">odczyt z kopii; nie wszystkie znaki są czytelne oraz krój pisma często nie pozwala na poprawną identyfikację litery! patrz → Schwabacher: [http://www.obib.de/Schriften/AlteSchriften/ Alte Schriften]</ref>:
:{| style="width:800px"
|[[Grafika:Friedland_(Spangenberg_1572).jpg|200px|thumb|left|''Sächsische Chronica'', s.&nbsp;532]]
|{{Wielokropek}} [wcześniej o komecie widocznej w 1301 roku] {{Wielokropek}}

[na marginesie „wyrzutka”]<br />'''Anno 1304 Glůende steine.'''

'''ANNO 1304. Fielen glůende<ref name="glühende">''glühende'' – niem. „rozżarzony”</ref> heisse steine in einem Donderwetter<ref name="Donnerwetter">''Donnerwetter'' – niem. burza</ref> vom Himel / den Friedeburg an der Sala / und waren dieselben Steine kolschwartz<ref name="kohlschwartz">''kohlschwartz'' – niem. „czarny jak węgiel”</ref> / und so hart als Eysen<ref name="Eisen">''Eisen'' – niem. żelazo</ref> /und wo die hinsielen / verbrandten und versengeten sie das Grass / als ob ein Kolfewer<ref name="kohlefeuer">''kohlefeuer'' – niem. „zwęglony”</ref> da gewesen were.'''

{{Wielokropek}} [dalej o komecie widocznej w 1305 roku] {{Wielokropek}}
|}
:W kronice znajdują się też wpisy o widocznych w 1301 i 1305 roku kometach → patrz [[Friedland 1304/Komety]].

:To w kronice Spangenberga po raz pierwszy pojawia się nazwa '''Friedeburg an der Sala''', pomimo, że we wcześniejszych źródłach (''Detmar Chronik'' i&nbsp;''Rocznik Kołbacki'') wymieniane są nazwy '''vredeberch''', '''Bredeberch''', '''Vredberch'''. Również to tu po raz pierwszy napotykamy określenia: ''glühende'' – niem. „rozżarzony”, ''Donnerwetter'' – niem. burza, ''kohlschwartz'' – niem. „czarny jak węgiel”, ''Eisen'' – niem. żelazo, ''kohlefeuer'' – niem. „zwęglony”. W&nbsp;źródłach wcześniejszych mamy opis spadku kamieni, które spowodowały liczne zniszczenia i&nbsp;pożary, tak tu opis ma już znamiona „deszczu meteorytów żelaznych” i&nbsp;charakteryzuje meteoryty, które spadły.

{{WhiteSpace}}

=== Kranz (1574) ===

Kranz Albert, (1574, s. 616), '''''Saxonia''''' (źródło: {{!GB}}). Oryginalne brzmienie fragmentu na który powołuje się Chladni (1803, 1815a i&nbsp;1819):
:{| style="width:800px"
|[[Grafika:Friedland_(Kranz_1574).jpg|200px|thumb|left|''Saxonia'' 1574, s.&nbsp;616]]
|'''{{Wielokropek}} Quo tempore nonnulla sunt visa de cælo prodigia, cum in Marchia Brandenburgensi, ad oppidum Vredeland, die Remigij ceciderint è&nbsp;cælo igniti in morem grandinis lapilli, &&nbsp;incensis prædijs, &&nbsp;quibusque rebus in agro compræhensis, ingentia damna rusticæ plebi importârint.&nbsp;{{Wielokropek}}'''
|}
:Tłumaczenie według Karwowski et al. (2009):
{{BQuote-begin |max-width=800px}}
„{{Wielokropek}} ''W Marchii Brandenburskiej, na miasto Vredeland. w&nbsp;dniu Remigiusza (1304)<ref name="Chladni add data"></ref> spadły z nieba ogniste kamyki'' (lapilli – zdrobnienie od kamienie) ''podobne do gradu, i podpaliwszy grunty (posiadłości) i&nbsp;ogarnąwszy wszystko na polu, spowodowały ogromną szkodę (własności) ludu (chłopów, wieśniaków) (lub: wyrządziły ogromną krzywdę ludowi)''” – ten tekst przypomina bardzo poprzednie. „SAXONIA” – Kranz. Istnieje też dopisek odnośnie tego samego cytatu, że lokalizacja brzmiała ''„Vredeland in Vandalia”''<ref>Kranz 1580, ''Wandalia''</ref>.&nbsp;{{Wielokropek}}”
{{BQuote-end}}
:Podobne brzmienie mają zapisy w innych wydaniach ''Saxonii'' ('''Kranz 1520''', '''1580''', '''1596''' i&nbsp;'''1621''', '''''Saxonia''''').

{{WhiteSpace}}

=== Kranz (1580) ===

Kranz Albert (1580, s. 174; Cap. 46), '''''Wandalia''''' (źródło: {{!GB}}). Oryginalne brzmienie fragmentu:
:{| style="width:800px"
|[[Grafika:Friedland_(Kranz_1580).jpg|200px|thumb|left|''Wandalia'' 1580, s.&nbsp;174]]
|'''1304.'''<br />
'''{{Wielokropek}} Portenta per ea tempora memorantur. Nam ad oppidum Vredeland veteris Marchiæ, in solo Wandalico, in die sancti Remigii cecidit grando de cœlo, in qua igniti lapilli, qui plurima excitauerunt incēdia, vbi stramina & paleas aut aliam arsuram materiam inciderunt. Nihil fuit innoxium quod illis contingeretur. Tecta rusticarum domorum, sœnum in horreis cū frugibus cōcrematur, ipsa in agris pecora ledebantur. Res prioribus seculis incomperta. {{Wielokropek}}'''

[na marginesie znajduje się „wyrzutka”]<br />'''''Lapidibus ignites pluit, qui bus omnia cōflagrant.'''''
|}
:Brak informacji o [[Friedland 1304/Komety|komecie z 1305 roku]].

:Podobne brzmienie ma tekst w&nbsp;innych wydaniach ''Wandalii'' ('''Kranz 1519''', '''1575'''<ref>patrz wydanie Kranz (1580), ''Wandalia''</ref>, '''1619''', '''''Wandalia''''').
:Brzmienie relacji u&nbsp;Kranza<ref name="Krantz"></ref> ('''''Saxonia''''', '''''Wandalia''''') może wskazywać, że korzystał on z&nbsp;nieznanych nam współcześnie źródeł oraz że nie inspirował się zapisem u&nbsp;Spangenberga (1572). Opisywał on to wydarzenie wielokrotnie w&nbsp;swoich wznawianych dziełach, lokując je w&nbsp;różnych miejscach (Brandenburgia, ''Wandalico'') i&nbsp;pod różnymi nazwami (''Fredtlandt'', ''Vredeland'').

{{WhiteSpace}}

=== Rivander (1581) ===

W kronice Rivander (1581, s. 368) ''Düringische Chronica{{Kropek}}'' jest powtórzony tekst za Spangenberg (1572) (występują niewielkie różnice w&nbsp;pisowni):
:{| style="width:800px"
|[[Grafika:Friedland_(Rivander_1581).jpg|200px|thumb|left|''Düringische Chronica{{Kropek}}'', s.&nbsp;368]]
|'''Anno 1304. fielen glůende<ref name="glühende"></ref> heisse Steine in einem Donnerwetter<ref name="Donnerwetter"></ref> vom Himmel / den Frideburg an der Saala / vnd waren dieselbigen Steine Kolschwartz<ref name="kohlschwartz"></ref> / vnnd so hart als Eisen<ref name="Eisen"></ref> / Vnd wo die hinsielen / verbrandten vnnd versengeten sie das Graß / als ob ein Kolfeuwer<ref name="kohlefeuer"></ref> da gewesen were.'''

{{Wielokropek}} [dalej o komecie widocznej w 1305 roku] {{Wielokropek}}
|}
Jest tam (s. 370) również krótka wzmianka [[Friedland 1304/Komety|o&nbsp;komecie z&nbsp;1305 roku]], widocznej trzy dni przed i&nbsp;trzy dni po Wielkanocy (niem. ''Ostern'').

{{WhiteSpace}}

=== Dresser (1596) ===

Dresser Matthaeus (1596, s.&nbsp;311-312), ''Sächsisch Chronicon'' (źródło: DBC). Oryginalne brzmienie fragmentu na który powołuje się Kesselmeyer (1861) (odczyt niepewny)<ref name="odczyt"></ref>:
:{| style="width:800px"
|[[Grafika:Friedland_(Dresser_1596).jpg|200px|thumb|left|''Sächsisch Chronicon'', s.&nbsp;311-312]]
|{{Wielokropek}} [wcześniej o komecie widocznej w 1301 roku] {{Wielokropek}}

'''Zu dieses Ertzbischoffs<ref name="erzbischofs">''erzbischofs'' – niem. arcybiskup</ref> zeiten / als anno 1304. Seind in einem Donnerwetter<ref name="Donnerwetter"></ref> bey Friedeburg an der Saal / glůendheisse<ref name="heiße">''heiße'' – niem. „świecący żar”</ref> Steine gefallen welche kolschwartz<ref name="kohlschwartz"></ref> / unnd so heis als glůend<ref name="glühende"></ref> eisen<ref name="Eisen"></ref> gewesen / mohin die gefallen / da heben sie das gras / gleich als wenn Kolfewer<ref name="kohlefeuer"></ref> drůber gewesen / versenget und verbrenner.'''

{{Wielokropek}} [dalej o komecie widocznej w 1305 roku] {{Wielokropek}}
|}
:Jest tam również o kometach widocznych w 1301 i 1305 roku → patrz [[Friedland 1304/Komety]].

:Tu również, jak u Spangenberga (1572) pojawia się opis czarnych, rozgrzanych, twardych jak żelazo kamieni oraz lokalizacja zdarzenia w&nbsp;'''Friedeburg an der Saal'''. Zapewne tekst ten został oparty na opisie Spangenberga.

{{WhiteSpace}}

=== Christmann et al. (1624) ===

Christmann et al. (1624, s. 10), ''Theopyroscopia Theologico-Physica'' (źródło: {{!BSB}}). Oryginalne brzmienie fragmentu:
:{| style="width:800px"
|[[Grafika:Friedland_(Christmann_1624).jpg|200px|thumb|left|''Theopyroscopia Theologico-Physica'', s.&nbsp;10]]
|
'''Anno 1304. fiel fewer vom Himmel / und thet an den Håuseren / und anderen gebåwen grossen schaden.'''
|}
:Translacja na niemiecki: ''Im Jahre 1304 fiel Feuer vom Himmel / und tat an den Häusern / und anderen Gebäuden großen Schaden''.
:Tłumaczenie: ''W&nbsp;roku 1304 spadł ogień z&nbsp;nieba i wyrządził wielkie szkody na domach i&nbsp;innych zabudowaniach''.<ref>w tłumaczeniu pomógł użytkownik o&nbsp;nicku '''''Mokotow''''' z&nbsp;forum języka niemieckiego [http://forum.germanin.pl Germanin.pl]</ref>

{{WhiteSpace}}

=== Olearius (1667) ===

Olearius Gottfried (1667, s. 157), ''Halygraphiæ/Halygraphia'' (źródło: {{!GB}}). Oryginalne brzmienie fragmentu (odczyt niepewny)<ref name="odczyt"></ref>:
:{| style="width:800px"
|[[Grafika:Friedland_(Olearius_1667).jpg|200px|thumb|left|''Halygraphiæ'', s.&nbsp;157]]
|
'''Im Jahr 1304.'''<br />
'''{{Wielokropek}} &c.) seind in einen Donner=Wetter<ref name="Donnerwetter"></ref> / bey Friedeburg an der Sala / glůende<ref name="glühende"></ref> heisse Steine herab gefallen / welche kolschwartz<ref name="kohlschwartz"></ref> und so heiß als glůende Eisen<ref name="Eisen"></ref> gewesen / wohin die gefallen / haben sie das Graß / gleich als wenn Kolfeuer<ref name="kohlefeuer"></ref> drůber gewasen / versenget und verbrant.'''

{{Wielokropek}} [dalej o komecie widocznej w 1305 roku] {{Wielokropek}}
|}
:Dalej jest m.in. informacja o&nbsp;widocznej w&nbsp;1305 roku komecie → patrz [[Friedland 1304/Komety]].

:Z tekstu zamieszczonego u Oleariusa widać, że silnie inspirował się on opisem zamieszczonym przez Spangenberga (1572).

{{WhiteSpace}}

=== Reichmann (1685) ===

Reichmann Jacob (1685, s. 664), ''M. Jacobi Reichmanni Geistliche Vorraths-Kammer zu Predigten{{Kropek}}'' (źródło: zbiory własne [[W&W]]). Oryginalne brzmienie fragmentu (odczyt niepewny)<ref name="odczyt"></ref>:
:{| style="width:800px"
|[[Grafika:Friedland_(Reichmann_1685).jpg|200px|thumb|left|''M. Jacobi Reichmanni Geistliche Vorraths-Kammer zu Predigten{{Kropek}}'', s.&nbsp;664]]
|'''{{Wielokropek}} <tt>Anno 367.</tt>ist zu Constantinopel den 2. Julii Hagel gefallen von ungewöhnlichen grossen Steine / da viel Leute erschlagen worden. <tt>vid. Zeiler ''Epist. 72. Centur.4.p.515.''</tt><ref>Zeiller (1683)?</ref> <tt>Anno Christi 1303.</tt> sind zu Fredeland / im Land zu Stargard / auff <tt>S.&nbsp;Remigii</tt> Tag unter dem Hagel feurige Steine gefallen. An eben diesem Orth ist <tt> anno 1542.</tt> den 10. Junii ein groß Hagel=Wetter entstanden / daß über hundertmahl tausend und 42000. Menschen umbkommen.'''&nbsp;{{Wielokropek}}

|}
:Na kazania Jakoba Reichmanna powołuje się Simonis (1730). W&nbsp;cytowanym fragmencie znajdują się również informacje o&nbsp;niezidentyfikowanych spadkach „kamieni z&nbsp;nieba”, 10 lipca 367 roku w&nbsp;Konstantynopolu (dzisiejszy Istambuł) i&nbsp;10 czerwca 1542 roku „na północy”.

{{WhiteSpace}}

=== Bonaventure de Saint-Amable (1685) ===

Bonaventure de Saint-Amable (1685, s. 607), '''''Annales du Limousin'''''. W&nbsp;''Roczniku Limousin'' zredagowanym przez księdza Bonaventure de Saint-Amable znajdujemy informację o&nbsp;spadku w&nbsp;dzień Św.&nbsp;Remigiusza<ref name="św. Remigiusz"></ref> (1&nbsp;października) 1305&nbsp;roku deszczu kamieni w&nbsp;kraju Wandalów, który to deszcz spowodował wiele szkód, a&nbsp;nawet pożar. Oryginalne brzmienie fragmentu:
:{| style="width:800px"
|[[Image:Friedland_(Annales_du_Limousin).jpg|200px|thumb|left|Fragment ''Annales du Limousin'', s.&nbsp;607]]
|
'''{{Wielokropek}} & le jour de saint Remy au sol des Vandales il tomba de la grasle, dans laquelle il y&nbsp;avoit des pierres embraseés de feu, qui causerent plusieurs incendies en tout ce qu'elles touchoient, ou maisons ou animaux.&nbsp;{{Wielokropek}}'''
|}
Na ten zapis powołuje się Bigot (1812, s. 51, 52).

:Tak to wydarzenie opisuje Pierre-Marie Pelé na portalu ''Encyclopédie des météorites françaises'':
{{BQuote-begin |max-width=800px}}
„''1305, 1er octobre, Limousin. On évoque une chute de pierres mélangées à&nbsp;de la grêle dans le Limousin, au sol des Vandales&nbsp;(?), le jour de la Saint Rémi, qui auraient provoqué de gros dégâts et même un incendie. Source : Annales du Limousin, par le père Bonaventure de Saint-Amable (vol.&nbsp;III, p.&nbsp;607)''”
{{BQuote-end}}

{{WhiteSpace}}

=== Simonis (1730) ===

Simonis Enoch Friederich (1730, s. 50-51, 53), ''Vorhandene Nachricht von der im Stargardischen Kreyse{{Kropek}}''<ref name="Czajka 2010">Czajka (2010)</ref> (źródło: {{!BSB}}). Oryginalne brzmienie fragmentu (odczyt niepewny)<ref name="odczyt"></ref>:
:{| style="width:800px"
|[[Grafika:Friedland_(Simonis_1730).jpg|200px|thumb|left|''Vorhandene Nachricht von der im Stargardischen Kreyse{{Kropek}}'', s.&nbsp;50-51]]
|
'''Denn / so viel man weiß / hat der erste Zorn / damit der HErr seine Macht unmittelbahr und seinem Himmel bieselbst bewiesen / sich dadurch geåussert / daß <tt>A. 1303.</tt> den <tt>1. Octobr.</tt> am Tage <tt>Remigii</tt>, ein gewastiger Hagel / und mit dem Hagel feurige Steine / hieselbst gefallen / die / wenn sie Stroh / Heu / und dergleichen leicht brennende Materten / angetroffen / solche angezůndet / auch das Gras auf dem Felde versenget haben / dadurch eine grosse Brunst angegangen / daß nichts undersehrt geblieben; Sintemahl dadurch auch Håuser und Scheunen angestecket / auch Leute und Biehe auf dem Felde getödtet worden.'''
|}
:I dalej na stronie 53 jest:
:{| style="width:800px"
|[[Grafika:Friedland_(Simonis_1730a).jpg|120px|thumb|left|s.&nbsp;53]]
|
'''Herr <tt>M. JACOBUS REICHMANNUS</tt> meldet in setner Vorraths-Kammer <tt>P.&nbsp;II. p.&nbsp;664.</tt><ref name="REICHMANNUS">Reichmann (1685, s. 664)</ref> dieses davon: <tt>Anno Christi 1303</tt>. sind zu Fredeland / im Land Stargard auff <tt>S.&nbsp;Remigii</tt> Tag unter dem Hagel feurige Steine gefallen.'''&nbsp;{{Wielokropek}}
|}
:W wolnym tłumaczeniu: ''W 1303 roku w dniu św. Remigiusza w&nbsp;Fredeland na ziemi stargardzkiej spadł grad ognistych kamieni.''
:U Simonisa znajdujemy jeszcze inną lokalizację wydarzenia '''Fredeland / im Land Stargard'''! Źródłem na które się on powołuje są kazania Jakuba Reichmanna.<ref name="REICHMANNUS"></ref>

<br clear="all"/>

=== Duńczewski (1744) ===

Duńczewski Stanisław, (1744), ''Wiadomosc osobliwsza o meteorach, to jest o dziwnych atmosfery{{Kropek}}''. Oryginalne brzmienie fragmentu:
:{| style="width:800px"
|[[Grafika:Friedland_(Duńczewski_1744).jpg|200px|thumb|left|''Wiadomosc osobliwsza o meteorach, to jest o dziwnych atmosfery{{Kropek}}'']]
|'''CIEKAWOSC VII.'''<br />
'''O DESZCZACH NIEZWYCZAYNYCH y EXTRAORDYNARYInych.'''<br />
{{Wielokropek}}<br />
'''RELACYA II.'''<br />
'''DESZCZE OGNISTE, SIARCZYSTE y&nbsp;z&nbsp;POPIOŁOW WYLICZAJĄCA.'''<br />
'''{{Wielokropek}} 4. W Márchionaćie Brandenburskim, blisko Miasteczká ''Urdeland'', Roku 1304. w&nbsp;dźień S.&nbsp;Remigiuszá, grad z&nbsp;ognistych kámięni upadł, ktory polá wszystkie wypalił y&nbsp;zepsował. ''Cranzius lib.&nbsp;8. Saxon. cap.&nbsp;37. & lib.&nbsp;7. Vandal, cap.&nbsp;46.'''''<ref>powołania na Kranz (1520, ''Saxonia'') i&nbsp;Kranz (1580, ''Wandalia'')</ref>

I trochę dalej inne ciekawe doniesienie:

'''{{Wielokropek}} Tákiż tráfił się Roku 1642. w Arcybiskupstwie Mágdeburskim, między ktorym iáko pięść sztuká iedna śiarczysta upádła ná támeczny Zamek. ''Theatr. Europaum.'''''
|}

<br clear="all"/>

== Publikacje Chladniego ==

Katalog meteorytów Grady (2000) powołuje się na publikację Chladniego z&nbsp;1819 roku. Ale o&nbsp;tym wydarzeniu pisał Chladni wielokrotnie w&nbsp;swoich artykułach.

Ułożone chronologicznie artykuły Chladniego o&nbsp;spadku w&nbsp;'''[[Friedland 1304]]'''.

'''Chladni (1803)''' (s. 308)
:{| {{Old sources}}
! Niedergefallene Massen !! Zait und Ort des Falles !! Berichterstatter
|-
| Viele Steine || 1304 am Remigiustage<ref name="św. Remigiusz"></ref> bei Friedland im Brandenburg || {{sparse-b}}Kranzii{{sparse-e}} Saxonia, l. 8, cap.&nbsp;57<ref name="Kranz Saxonia">Kranz, ''Saxonia''</ref>
|}
:i krótka notka (s. 313) z cytatem z Kranz'a:
:[[Image:Friedland_(Chladni_1803_AnP).jpg|left|200px|thumb|Chladni (1803)]]
„Von dem bei {{sparse-b}}Friedland{{sparse-e}} in (oder nahe bei) der Mark Brandenburg niederfallenen Steine sagt {{sparse-b}}Kranz{{sparse-e}}<ref name="Kranz Saxonia"></ref>: ''In Marchia Brandenburgensi ad oppidum Vredeland die Remigii''<ref name="św. Remigiusz"></ref> (1304)<ref name="Chladni add data">datę 1304 dodał Chladni (1803)</ref> ''ceciderunt e coelo igniti in morem grandinis lapilli, et incensis praediis et quibuscunque rebus in agro comprehensis, ingens damnum rusticae plebi importarunt.*)''”<ref name="Kranz oryg.">oryginalne brzmienie fragmentu patrz {{Txt2Img|Friedland_(Kranz_1574).jpg|Kranz (1574)}}</ref>
<br clear="all"/>
:Mamy tu opis kataklizmu w dniu św. Remigiusza (1304 roku): spadł z&nbsp;nieba grad ognistych kamieni, powodując pożary gospodarstw i&nbsp;plonów w&nbsp;polu!
<br clear="all"/>

'''Chladni (1808)''' (s. 375-376)
:{| {{Old sources |max-width=480px}}
|{{Wielokropek}} In {{sparse-b}}Spangenberg's{{sparse-e}} ''süchsischer Chronik''<ref name="Spangenberg"></ref> finden sich folgende Nachrichten:<br>{{Wielokropek}} Dass 1304 glühende Steine oder Eisenmassen vom Himmel gefallen find, ist schon ''mehrmahis'' er wähnt. {{sparse-b}}Spangenberg{{sparse-e}} sagt, es sey bei {{sparse-b}}Friedeburg{{sparse-e}} an der Saale, andere, es sey zu Friedland, (in Vandalia,) geschehn; es möchte aber wohl schwer zu bestimmen seyn, welches Friedland es ist, da in den ''damahls'' von ''Wenden'' bewohnten Gegenden sich wenigsten 4 bis 5 Orte dieses Namens befinden.&nbsp;{{Wielokropek}}
|}
:''italikiem'' słowa nieczytelne („błędne”?)<ref name="odczyt"></ref>
::''mehrmahis'' – (?) wielokrotnie (niem. ''mehrmals'')
::''damahls'' – (?) wówczas (niem. ''damals'')
::''Wenden'' – (?) przemiana (niem. ''Wende'')
:Tłumaczenie: ''W 1304 gorące kamienie lub masy żelaza znaleziono spadłe z&nbsp;niebios, już kilka razy wspominałem. '''Spangenberg'''<ref name="Spangenberg"></ref> mówi, czy to w&nbsp;'''Friedeburg''' nad Saalą, a&nbsp;inni, że może to wydarzyło się w&nbsp;Friedland (w&nbsp;Vandalia), ale prawdopodobnie jest trudne do określenia, które Friedland, a&nbsp;to dlatego, że w&nbsp;tamtych czasach przekształcano (nazwy), obszarów zamieszkałych są co najmniej 4 do 5 miejsca do znalezienia o&nbsp;tej nazwie''.

{{WhiteSpace}}

'''Chladni (1815a)'''
:{| {{Old sources |max-width=480px}}
|1304 am Remigiustage<ref name="św. Remigiusz"></ref> find, nach {{sparse-b}}Kranzii{{sparse-e}} ''Saxonia''<ref name="Kranz Saxonia"></ref> und einigen andern, bei ''Friedland (Vredeland in Vandalia)'', aber nach {{sparse-b}}Spangenberg's{{sparse-e}} ''Chron. Saxon''.<ref name="Spangenberg">Spangenberg (1572), ''Sächsische Chronica''</ref> und nach {{sparse-b}}Olearii{{sparse-e}} ''Beschreibung der Stadt Halle in Sachsen'' S. 157<ref name="Olearius">Olearius (1667)</ref> bei ''Friedeburg an der Saale'', glühende und schwarze Steine gefallen, und haben viel Schaden angerichtet.
|}

{{WhiteSpace}}

'''Chladni (1819)'''
:{| style="wwwwidth:800px"
|[[Grafika:Friedland_(Chladni_1819_Wien)_page078.jpg|200px|thumb|left|Chladni (1819), s.&nbsp;78]]
|[[Grafika:Friedland_(Chladni_1819_Wien)_page200.jpg|200px|thumb|left|s.&nbsp;200-201]]
|}
:{| {{Old sources |max-width=480px}}
|1304, den 1. October, ward den {{Sparse-b}}Friedland{{Sparse-e}} oder {{Sparse-b}}Friedburg{{Sparse-e}} durch glühende Steine vieles verbrannt.

{{Wielokropek}}

1304, am Remigius=Tage, oder den 1. October, sind glühende Steine oder Eisenmassen gefallen, die viele Schaden angerichtet haben, nach {{Sparse-b}}Kranz{{Sparse-e}} und einigen Andern beh {{Sparse-b}}Friedland{{Sparse-e}} (<tt>'''Vredeland in Vandalia'''</tt>), aber nach {{Sparse-b}}Spangenberg's{{Sparse-e}} Mansfeldischer Chronik den {{Sparse-b}}Friedeburg{{Sparse-e}} an der Saale. In <tt>Kranzii Saxonia</tt> heist es nähmlich: <tt>In Marchia Brandenburgensi ad oppidum Vredeland die Remigii<ref name="św. Remigiusz"></ref> 1305, ceciderunt e coelo igniti in morem grandinis lapilli, et incensis praediis et quibuscunque rebus in agro comprehensis ingens damnum rusticae plebi importarunt.</tt><ref name="Kranz oryg."></ref> {{Sparse-b}}Spangenberg{{Sparse-e}} sagt: »<tt>Anno</tt> 1304 stelen glühende Steine in einem Donnerwetter ben Friedeburg an der Saale, und waren dieselben Steine kohlschwarz und so hart, wie Eisen, und wo die hinsielen, verbrannten und versengten sie das Gras, als ob ein Kohlenfeuer da gewesen wäre.«
|}

:Tu również Chladni powołuje się tylko Spangenberga (1572) i ''Saxonię'' Kranza. Jednak cytując Kranza podaje rok 1305, a&nbsp;nie 1304, jak w&nbsp;swoich wcześniejszych opracowaniach (Chladni 1803, 1808, 1815a).

{{WhiteSpace}}

'''Chladni (1826)'''
:{| {{Old sources |max-width=480px}}
| 1300 environ. || colspan="2" | De grandes pierres en Aragon, d'après une ''chronique manuscrite'' conservée dans le Musée national de Pesth, en Hongrie, faisant la continuation de celle de ''Martinus Polonus''.<ref name="Marcin Polak"></ref>
|-
| 1304 || 1<sup>er</sup> octobre. || Pierres à Friedland ou Friedberg. ''Kranz''<ref name="Kranz Saxonia"></ref> et ''Spangenberg''<ref name="Spangenberg"></ref>.
|}
:Więcej o doniesieniu z 1300 roku patrz dalej Arago et al. (1865).

<br clear="all"/>

== Wzmianki o wydarzeniu u późniejszych autorów ==

Niektórzy z późniejszych autorów opierali się na wcześniejszych publikacjach i&nbsp;w&nbsp;zasadzie nie wnosili nowych informacji, tylko interpretowali znane.


'''Boguslawski (1854)'''<ref>w Boguslawski (1854a) tylko data w&nbsp;tabeli na s.&nbsp;438</ref> (s. 72), krótki wpis:
:{| {{Old sources |max-width=400px}}
|1304. Anno 1304 fiel Feuer vom Himmel herab (''Theopyrosk.'').
|}
:Tłum: ''W roku 1304 ogień zstąpił z nieba (Theopyrosk.)'' (powołanie na Christmann et&nbsp;al. (1624), ''Theopyroscopia Theologico-Physica{{Kropek}}'').

{{WhiteSpace}}

'''Buchner (1859)''' (s. 33)
:{| {{Old sources |max-width=400px}}
|Aus {{sparse-b}}Deutschland{{sparse-e}} wird das frühste Phänomen dieser Art aus {{sparse-b}}Sachsen{{sparse-e}} berichtet, wo im Jahr 823 Menschen und Vieh von den niederfallenden Steinen erschlagen und 35 Dörfer vom Feuer verzehrt worden sein sollen. – Bei {{sparse-b}}Magdeburg{{sparse-e}} fielen 998 zwei grosse Steine aus der Luft; ein gleiches Ereigniss fand 1304 bei {{sparse-b}}Friedland{{sparse-e}} in Brandenburg statt: „es fielen feurige Steine wie Hagel vom Himmel, zündeten Häuser und die Gegenstände auf dem Felde an und brachten dem Landvolke ausserordentlichen Schaden”.
|}

{{WhiteSpace}}

'''Kesselmeyer (1861)''' (s. 365, 409, 444)
:{| {{Old sources |max-width=}}
|-
| 6. || 1304 || 1. || October || {{sparse-b}}Friedland{{sparse-e}} in Brandenburg (oder Vredeland in Vandalia); nach Anderen: Friedeburg an der Saale. || Preussen || 52°6'N. || 14°17'O. || G.50.1815.234.<ref>powołanie na Chladni (1815a) (wg klucza: '''G'''ilbert, Bd.&nbsp;'''50''', rok '''1815''', s.&nbsp;'''234''')</ref>
|}
:{| {{Old sources |max-width=}}
|-
| '''240.''' || 6 || 1304. 1. Oct. || {{sparse-b}}Friedland{{sparse-e}} in der Mark Brandenburg (Fredtland oder Urdeland; auch Vredeland in Vandalia) || Deutschland || 52°6'N.<br />14°17'O. || C. 200. Krantz, Sax. Bl.&nbsp;190. S.&nbsp;1. *) || Viele feurige Steine, wie Hagel, welch Häuser und Dörfer, sammt Allem, was sie erreichten, anzundelen.
|-
| 241. || – || 1304 –&nbsp;– || {{sparse-b}}Friedeburg{{sparse-e}} an der Saale, NW. von Halle und S. von Bernburg. || Deutschland || 51°37'N.<br />11°45'O. || C. 200. Rivander 360. Spangenberg Bl. 324. S.2. **) Dresser 312.†) || In einem Donnerwetter fielen glühend heisse Steine, kohlschwarz und hart wie Eisen, welche, wo sie hinfielen, das Gras versengten.&nbsp;††)<ref>tłum.: ''W&nbsp;czasie burzy spadły świecące gorące kamienie, kruczoczarne i&nbsp;twarde jak żelazo, które, gdzie upadły, wypaliły trawę''</ref>
|}
:<nowiki>*</nowiki>) {{sparse-b}}Albertus Krantz{{sparse-e}}<ref name="Krantz">stosowana jest różna pisownia nazwiska: Krantz lub Kranz</ref>: Saxonia. Verteutscht durch {{sparse-b}}Basilium Fabrum Soranum{{sparse-e}}. Leipzig 1582.<ref name="Kranz Saxonia 1582">Kranz (1582), ''Saxonia''</ref>
:<nowiki>**</nowiki>) {{sparse-b}}M. Cyriacus Spangenberg{{sparse-e}}: Mansfeldische Chronica. Eisleben 1572.<ref name="Spangenberg"></ref>
:†) {{sparse-b}}Mattheus Dresser{{sparse-e}}: Sächsisch Chronikon. Wittenbergk 1596.<ref>Dresser (1596)</ref>
:††) {{sparse-b}}Chladni{{sparse-e}} hält diese beiden{{Kropek}} → patrz Kesselmeyer (1861).
:{| {{Old sources |max-width=}}
| 1305. || – || – || {{sparse-b}}Vandals&nbsp;.&nbsp;.&nbsp;.&nbsp;.&nbsp;.&nbsp;. {{sparse-e}} || Oesterreich || RPG. 33.<ref>powołanie na: '''RPG.''' bedeutet: Greg, an Essay on Meteorites, 1855 → patrz Greg (1854)</ref> – Wohl nur eine Verwechselung mit Nr. 240:1304. 1. Oct. Friedland in Brandenburg, das sich auch als Vredeland in Vandalia aufgezeichnet findet.
|}

{{WhiteSpace}}

'''Buchner (1861)'''
:{| {{Old sources |max-width=}}
|{{sparse-b}}Friedeburg{{sparse-e}} a. d. Saale (u. And. {{sparse-b}}Friedland{{sparse-e}} in Brandenburg) 1304, Oct. 1.<br />
'''VMag. 7''', 233<ref>Blumenbach (1804)</ref> '''GA. 15''', 308, 313.<ref name="Chladni 1803">Chladni (1803)</ref> '''18''', 327.<ref>Gilbert (1804)</ref> '''50''', 234<ref name="Chladni 1815a">Chladni (1815a)</ref> '''PAErgb. 4''', 438.<ref>Boguslawski (1854a)</ref> '''BdM.''' 51.<ref>Bigot (1812)</ref> '''CFM.''' 200.<ref>Chladni (1819)</ref> '''K 3''', 266.<ref>Kämtz (1836)</ref>
|}
:Rozwinięcia skrótów → patrz [[Bibliografia/Buchner Otto]]

{{WhiteSpace}}

'''Greg (1854)''' (s. 456 tabela)
:{| {{Old sources |max-width=}}
! Year. !! Month and day. !! Locality. !! Spec. grav. !! Iron or stone. !! Remarks.
|-
| 1300 || {{Kropek}}{{Kropek}} || Arragon {{Kropek}}{{Kropek}}{{Kropek}} Spain. || {{Kropek}} || do. || Several large ones.
|-
| 1304 || Oct. 1 || Friedland, Saale {{Kropek}}{{Kropek}} Saxony. || {{Kropek}} || ? || 
|-
| 1305 || {{Kropek}}{{Kropek}} || Vandal {{Kropek}}{{Kropek}}{{Kropek}} S.Austria. || {{Kropek}} || ? || 
|}

{{WhiteSpace}}

'''Greg (1861)'''
:{| {{Old sources |max-width=}}
! Year. !! Day of month. !! Locality. !! Size or weight. !! Direction. !! Duration; rate; hour; !! Remarks, &c.
|-
| 1304.* || Oct. 1 || Saale, Saxony || {{Kropek}} || {{Kropek}} || {{Kropek}} || Stone-fall; many?; Friedland or Friedberg.
|-
| 1305.? || ? || Vandal towns || {{Kropek}} || {{Kropek}} || {{Kropek}} || Stone-fall?; in Lusatia (Saxony); probably same as October 1, 1304.
|}
:Doniesienie z 1305 roku to prawdopodobnie wydarzenie opisane w&nbsp;''Annales du Limousin''?<ref name="Annales du Limousin">patrz relacja księdza Bonaventure de Saint-Amable w&nbsp;''Annales du Limousin''</ref>

{{WhiteSpace}}

'''Arago et al. (1865)'''
:W publikacji jest powtórzona informacja za Chladnim (1826), ale również znajduje się ciekawa wzmianka o&nbsp;wydarzeniu około 1300 roku:
:{| {{Old sources |max-width=400px}}
| 1300 environ. De grandes pierres en Aragon, d'après une ''chronique manuscrite'' conservée dans le Musée national de Pesth, en Hongrie, faisant la continuation de celle de ''Martinus Polonus''.<ref name="Marcin Polak"></ref>
|-
| 1304, 1<sup>er</sup> octobre. Pierres à Friedland ou Friedberg. (Kranz<ref name="Kranz Saxonia"></ref> et Spangenberg<ref name="Spangenberg"></ref>.)
|}
:''Około 1300 roku w Aragonii spadły duże kamienie. Taka informacja znajduje się w&nbsp;rękopisie kroniki zachowanej w&nbsp;Muzeum Narodowym w&nbsp;Peszcie'' [Budapeszt, Węgry]'', która była kontynuacją'' [odpisem] ''pracy'' Marcina z&nbsp;Opawy ''(Martinus Polonus).''<ref name="Marcin Polak">Martinus Polonus (1278), ''Chronicon pontificum et imperatorum''</ref>
:Aragonia jest odległa geograficznie (Hiszpania) od ziem polskich, ale według Arago wzmianka o&nbsp;spadku kamieni znajduje się w&nbsp;późniejszym odpisie znajdującym się w&nbsp;zbiorach węgierskich, więc może dotyczyła wydarzenia z&nbsp;rejonu Europy Środkowej?

:W niemieckim wydaniu dzieła Arago (1859, ''Sämmtliche werke''), znajdują się trochę inne nazwy i&nbsp;lokalizacje:
:{| {{Old sources |max-width=400px}}
| 1304, 1. Oktober. Fall von glühenden Steinen oder Eisenmassen nach Kranz (Saronia)<ref name="Kranz Saxonia"></ref> in der Mark Brandenburg bei der Stadt Vredeland, oder nach Spangenberg<ref name="Spangenberg"></ref> bei Friedeburg an der Saale.
|}

{{WhiteSpace}}

'''Klein (1904)'''
:{| {{Old sources |max-width=}}
| 1304 || — || Friedland in der Mark<sup>14)</sup>
|-
| 1304 Oktober 1 || — || Friedland a. Saale bei Halle<sup>15)</sup>
|}
:<sup>14)</sup> Brand, viele Steine; Kesselmeyer<ref name="Kesselmeyer>Kesselmeyer (1861)</ref> hält beide Falle nicht für identisch, ich möchte dem beipflichten.<br /> (tlum.: ''ogień, wiele kamieni{{Kropek}}'')
:<del><sup>15)</sup> Nach Kesselmeyer: 300 Donnerkeile bei einem Gewitter gefallen.</del>&nbsp;<ref>u&nbsp;Klein'a (1904) jest prawdopodobnie błąd drukarski? Przypis ten zapewne odnosi się do następnej pozycji w&nbsp;tabeli, do spadku na [[Śląsk 1339|Śląsku w&nbsp;1339 roku]]</ref>


Również '''Pokrzywnicki (1960)''' wymienia to zdarzenie w swoim wykazie bolidów (s. 226):
{{PJQuote-begin |align=left |max-width=1000px |source=Pokrzywnicki (1960)}}
ROK 1304. Według zapisków kronikarskich miały spaść 1&nbsp;października (die Remigli) i&nbsp;dokonać wielu szkód meteoryty w&nbsp;marchii Brandenburskiej, w&nbsp;postaci licznych okazów koło miasta Friedland. Gdzie jednak to miasto się znajduje, trudno z&nbsp;pewnością ustalić. Jest kilka miejscowosci o&nbsp;tej nazwie np. w&nbsp;Prusach i&nbsp;na Pomorzu. Być może chodzi tu o&nbsp;Frydląd<ref>Pokrzywnicki miał na myśli zapewne Mirosławiec (dawn. ''Frydląd Marchijski'', niem. ''Märkisch Friedland'')</ref> na południo-zachodzie od Chojnic [82]<ref name="Chladni 1803"></ref> lub Friedeburg an der Saale [95]<ref name="Chladni 1815a"></ref>.
{{PJQuote-end}}
:Jerzy Pokrzywnicki korzystał z publikacji Chladniego.

<br clear="all"/>

== [[Bibliografia]] ==

* {{Angelus (1593) |page=53}}

* {{Angelus (1598) |page=121}}

* {{Arago (1859) |page=159}}

* {{Arago (1865) |page=188 i 189}}

* {{Arndt (1866) |page=716-717}}

* {{Bigot (1812) |page=51, 52}}

* Blumenbach J.F., (1804), '''Noch ein Beitrag zur Geschichte der vom Himmel gefallenen Aerolithen oder Meteorsteine''', ''Magazin für den neuesten Zustand der Naturkunde'', 7, 1804, s. 233-253 (s. 236).<ref>zawiera tylko powtórzenie treści ze Spangenberg (1572)</ref> Plik {{Link-GB |id=tWs5AAAAcAAJ}}.

* Blumhof J.G.L., (1804), '''Zur Geschichte der Meteorsteine''', ''Magazin für den neuesten Zustand der Naturkunde'', 8, 1804, s. 133-139.<ref>tam powołanie na Spangenberg (1572) (s.&nbsp;133) i&nbsp;cytat z&nbsp;Kranz (1574) (s.&nbsp;139)</ref> Plik {{Link-GB |id=0ms5AAAAcAAJ}}.

* {{Boguslawski (1854) |page=72}}

* {{Boguslawski (1854a) |page=438 tabela}}

* {{Bonaventure (1685) |page=607}}

* {{Buchner (1859) |page=33}}

* {{Buchner (1861)}}

* Chladni Ernst F.F., (1803), '''Chronologisches Verzeichniss der mit einem Feuermeteor niedergefallenen Stein- und Eisenmassen, nebst einigen Bemerkungen''', ''Annalen der Physik'', Bd.&nbsp;15, 1803, s.&nbsp;307-328 (s. 308, 313). Plik {{Djvu|Chladni_1803_(AnP_15).djvu|DjVu}}. Plik [http://zs.thulb.uni-jena.de/servlets/MCRFileNodeServlet/jportal_derivate_00132335/18030151107_ftp.pdf PDF].

* {{Chladni (1808) |page=375-376}}

* {{Chladni (1812) |page=5}}

* {{Chladni (1815a) |page=234}}

* {{Chladni (1819 Wien) |page=78, 200-201}}

* {{Chladni (1826) |page=255}}

* {{Christmann (1624) |page=10}}

* Czajka Wiesław, (2010), '''Rozważania na temat [[Bolid wielkopolski|bolidu wielkopolskiego]]''', ''Meteoryt'', 3, 2010, s.&nbsp;7-9. Plik {{Link-Meteoryt |r=10 |n=3}}.

* {{Detmar Chronik}}

* {{Dresser (1596) |page=311-312}}

* {{Duńczewski (1744)}}

* Gilbert Ludwig Wilhelm (''Herausgeber''), (1804), '''Nachträge zu den Aufsätzen in den Annalen ber die aus der Luft gefallenen Steine''', ''{{!AnP}}'', Bd. 18, 1804, s. 257-339 (s. 327). Plik {{Djvu|Gilbert_1804_(AnP_18).djvu|DjVu}}.

* {{Grady (2000)}}

* {{Grautoff (1829) |page=186}}

* {{Greg (1854) |page=456 tabela}}

* {{Greg (1861)}}

* +Heinemann D. von, (1865), '''Chronica principum Saxonie''', w: ''Märkische Forschungen'', tom IX, Berlin 1865, s. 3-30 (s. 3-4). Plik {{Link-MDZ|urn=urn:nbn:de:bvb:12-bsb10012935-0}}.

* {{Holder-Egger (1880) |page=468}}

* {{Kämtz (1836) |page=266}}

* {{Karwowski (2009 Friedland)}}

* {{Kesselmeyer (1861) |page=365, 409, 444}}

* {{Klein (1904)}}

* {{Klöden (1844) |page=340}}

* {{Kranz (1519 Wandalia) |page=Libri VII. Ca. XLVI}}

* {{Kranz (1520 Saxonia) |page=332; Libri VIII, Ca. XXXVII}}

* {{Kranz (1563 Saxonia) |page=403; Capitel XXXVII}}

* {{Kranz (1574 Saxonia) |page=616}}

* {{Kranz (1580 Saxonia) |page=226; Cap. 37}}

* {{Kranz (1580 Wandalia) |page=174; Cap. 46}}

* {{Kranz (1582 Saxonia) |page=403; Capitel XXXVII}}

* {{Kranz (1619 Wandalia) |page=174}}

* {{Martinus Polonus Chronicon}}

* {{Olearius (1667) |page=157}}

* {{Pokrzywnicki (1960, bolidy 1) |page=226}}

* {{Reichmann (1685) |page=664}}

* {{Rivander (1581) |page=368}}

* {{Rocznik Kołbacki |page=486}}

* {{Simonis (1730) |page=50-51, 53}}

* {{Spangenberg (1572) |page=532}}

* +Treu Carl, (1865), '''Geschichte der Stadt Friedeberg in der Neumark und des Landes Friedeberg, der alten Terra Fredeberghe''', Selbstverl 1865, (s. 47 i 99). Plik {{Link-GB |id=ds2DYgEACAAJ}}.

* {{Woźniak (2014)}}

{{Przypisy}}

== Zobacz również ==

* o obserwowanych w tamtym okresie kometach – [[Friedland 1304/Komety]]
* hipoteza '''[[Bolid wielkopolski|Bolidu wielkopolskiego]]'''
* bibliografia [[Bibliografia/Źródła historyczne|źródła historyczne]]

== Linki zewnętrzne ==

* Wikipedia – [http://pl.wikipedia.org/wiki/Waldemar_Wielki_(margrabia_brandenburski) Waldemar Wielki (margrabia brandenburski)]


{{Co jeszcze na stronę}}

* ? Zeiler Epist. 72. Centur.4.p.515